اقسام عدالت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عدالت.
پرسش: اقسام عدالت کدام‌اند و چه کسانی و در چه اموری باید عدالت پیشه کنند؟
پاسخ: عدالت در همه ابعاد زندگی انسان، باید رعایت شود.
عدل در وسیع‌ترین مفهومش، شامل حقوق خدا بر انسان (تکالیف الهی که انسان باید انجام بدهد) و حقوق
انسان بر انسان (یا حقوق انسان‌ها بر یکدیگر و یا
عدالت اجتماعی) و حق انسان بر خودش و حتی حق اعضا و جوارحِ انسان بر او هم می‌شود؛ یعنی در این صورت، مفهوم عدل، تقریباً برابر همه ارزش‌های خوب و مثبت است و در تمام ابعاد
زندگی باید اجرا شود. افزون بر اینکه عقل انسان بر این مسئله
حکم می‌کند.
عدالت در دو زمینه قابل بحث است:
أ. عدالت اجتماعی: از جمله مهم‌ترین عواملی که باعث هرج‌و‌مرج و بیمار شدن جامعه می‌شود، بی‌عدالتی اجتماعی است که خود اقسامی دارد: ۱. عدالت در ریاست و
رهبری؛ ۲. عدالت در
قضاوت؛ ۳. عدالت در
سیاست.
ب. عدالت فردی: یعنی اینکه انسان در محیط شخصی خود،
گناه نکند و مرتکب
حرام و جرم نشود (تعریف فقهی عدالت) در اینجا به برخی مصادیق آن اشاره می‌کنیم: ۱.
عدالت امام جماعت؛ ۲. عدالت در بین همسران؛ ۳. عدالت در شخص
قاضی؛ ۴. عدالت در
مرجع تقلید.
یکی از عام‌ترین مفاهیم اخلاقی و قطعی‌ترین ارزش‌های اخلاقی، مفهوم عدل است که در مقابل آن، مفهوم
ظلم قرار دارد.
عدالت یعنی «
اِعطاءُ کل ذی حقٍ حقّه هر کسی را حقی که سزاوار او است، به او بدهند، نه کم و نه زیاد».
این تعریف از عدالت، تعریفی کلامی است.
عدالت در
فقه، یعنی اینکه انسان
گناه کبیره انجام ندهد و بر
گناه صغیره اصرار نورزد؛
مثل عدالت در قاضی یا عدالت در امام جماعت که توضیح بیش‌تر آن خواهد آمد.
در جواب سؤال شما پرسشگر باید گفت: عدالت در همه ابعاد
زندگی انسان، باید رعایت شود.
«عدل در وسیع‌ترین مفهومش، شامل حقوق خدا بر انسان (تکالیف الهی که انسان باید انجام بدهد) و حقوق انسان بر انسان (یا حقوق انسان‌ها بر یکدیگر و یا عدالت اجتماعی) و حق انسان بر خودش و حتی حق اعضا و جوارحِ انسان بر او هم می‌شود؛ یعنی در این صورت، مفهوم عدل، تقریباً برابر همه ارزش‌های خوب و مثبت است
و در تمام ابعاد زندگی باید اجرا شود.افزون بر اینکه عقل انسان بر این مسئله
حکم می‌کند.
در
قرآن و
روایات روی این مسئله انگشت تأکید نهاده شده است. خداوند در قرآن می‌فرماید:
«
اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ»؛
«خداوند به عدل و
احسان فرمان می‌دهد».
حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: عدالت در رأس
ایمان و گردآورنده احسان است.
در این
آیه و دیگر
روایت، دستور داده‌اند که عدالت را در تمام ابعاد زندگی خود مورد توجه قرار دهیم و بیش‌تر به طور مطلق ذکر شده است و مقید به چیز خاصی نشده است. هر چند در
آیات و
روایات زیادی روی برخی از اقسام آن تأکید شده که ما در اینجا نمونه‌هایی را در زمینه‌های مختلف ذکر می‌کنیم. مخفی نماند که عدالت در دو زمینه قابل بحث است: ۱. عدالت اجتماعی؛ ۲. عدالت فردی.
از جمله مهم‌ترین عواملی که باعث هرج‌و‌مرج و بیمار شدن جامعه می‌شود، بی‌عدالتی اجتماعی است که خود اقسامی دارد:
یکی از مواردی که تأکید فراوانی بر
عدالت او شده،
رهبر و حاکم جامعه است که وظیفه دارد با مردم به عدل رفتار کند و امام ظالم و جائر را شدیداً مورد نکوهش قرار داده‌اند.
حضرت امیر (علیه‌السلام) می‌فرماید: پیشوای عادل بهتر است از باران فراوان.
و هم‌چنین در این زمینه فرمودند: عدالت، فضیلت حاکم است.
از دیگر مواردی که به عدالت تأکید شده، عدالت در
مقام قضاوت و داوری است.
خداوند در قرآن فرموده است: هرگاه قضاوت نمودی، در میان ایشان به عدالت داوری کن که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.
و در جای دیگر می‌فرماید: و هرگاه میان مردم
داوری کردید، به عدل‌و‌داد داوری کنید.
حضرت امیر (علیه‌السلام) در این باره
سخن زیبا و متینی دارند: از عدالت به دور است که در
قضاوت، اعتماد به مجرد
ظن و گمان شود.
البته لازم به ذکر است که قاضی و داور در
اسلام، شرایطی دارد که از جمله آنها عدالت است؛ یعنی قاضی افزون بر اینکه در مقام قضاوت، باید به عدل
حکم کند، در محیط فردی خود هم باید
عادل باشد و
گناه انجام ندهد.
در مسائل سیاسی نیز این اصل مهم نباید فراموش شود؛ زیرا مکتب ما،
سیاست را از
دیانت جدا نمی‌داند؛ لذا در مسائل سیاسی نیز باید به عدالت نوشت و سخن گفت و موضع گرفت و...
حضرت علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: در کار سیاست، هیچ ریاستی مثل عدالت و دادگری نیست.
و نیز می‌فرماید: بهترین سیاست‌ها، دادگستری و عدالت است.
عدالت فردی، یعنی اینکه
انسان در محیط شخصی خود، گناه نکند و مرتکب
حرام و جرم نشود (تعریف فقهی عدالت) در اینجا به برخی مصادیق آن اشاره می‌کنیم:
یکی از مسائل فقهی که در رساله عملیه
علما مطرح شده است، این است که امام جماعتی را که می‌خواهیم به او
اقتدا کنیم، باید عادل باشد؛ یعنی
گناه کبیره انجام ندهد و اصرار بر
گناه صغیره هم نداشته باشد. در غیر این صورت نمی‌توانیم به او اقتدا کنیم؛ زیرا اقتدا کردن فقط به امام جماعتی صحیح است که عدالتش برای ما محرز شده باشد.
از دیدگاه اسلامی، مرد فقط در صورتی می‌تواند بیش از یک
زن بگیرد که قدرت اجرای عدالت میان آنان را در خود بیابد.
قرآن کریم می‌فرماید: اگر بیم آن دارید که به عدالت میان همسرانتان رفتار نکنید، فقط یک زن بگیرد.
لذا مردی که چند همسر دارد، موظف است، میان همسرانش عدالت را رعایت کند. با این شرط بسیار مهم،
اسلام کوشیده است تا جلوی ستم مرد به همسرش را بگیرد.
که توضیح آن در عدالت در قضاوت گذشت.
در اسلام، یکی از شرایطی که برای مرجع تقلید و جواز
تقلید از او هست، این است که عادل بوده و اهل گناه و
فسق نباشد.
این موارد نمونه‌هایی از لزوم اجرای عدالت در زندگی بود. البته در جنبه‌های دیگر
زندگی هم باید عدالت رعایت شود؛ مثلاً در
سوره انعام آیه ۱۵۲ آمده است که در سخن گفتن، باید عدالت را رعایت کنید، یا در شهادت دادن باید عادل باشیم و به
عدل شهادت دهیم.
هم‌چنین
خداوند در آیه‌های ۳ و ۱۲۷
سوره آل‌عمران، رعایت عدل و قسط را در مورد
یتیمان و در آیه‌های ۱۵۲ همان
سوره و آیه ۸۵
سوره هود و آیه ۹
سوره الرحمن، رعایت قسط را در مورد کیل و وزن در امور اقتصادی گوشزد می‌کند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اقسام عدالت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۰۶.
