ابلیس و شیطان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ابلیس، شیطان،
حزب شیطان.
پرسش: از نظر قرآن تفاوت ابلیس و شیطان چیست؟
پاسخ: براساس آیات
قرآن کریم ، ابلیس یکی از جنیان بوده که بر اثر کثرت
عبادت ، جزء
ملائک قرار گرفت؛ اما بعد از
خلقت آدم ، چون دستور خداوند را
عصیان کرد و بر
آدم سجده نکرد، از درگاه الاهی رانده شد؛ اما شیطان به هر
موجود طغیانگر و مخالفی گویند؛ خواه از انسان‌ها باشد یا از
جن و یا از حیوانات و ابلیس را از آن جهت شیطان می‌نامند که طغیان نموده و دستور الاهی را مخالفت کرد. پس
شیطان اسمی عام است که شامل
ابلیس و غیر او می‌شود.
برای دستیابی به پاسخ
ضروری است دو واژه شیطان و ابلیس تبیین گردد.
شیطان از ماده «شطن» به معنای مخالفت می‌باشد و به هر
موجود طغیانگر و مخالفی گویند؛ خواه از انسان‌ها باشد یا از جن و یا از حیوانات.
کلمه شیطان در
قرآن به سه صورت استعمال شده است:
در این صورت مراد، شیطان غیر معین است و می‌تواند شامل هر فردی از
شیاطین جن و
انس شود؛ مثل آیه شریفه: «
وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ »؛
یعنی هر کس از یاد خدا روی‌گردان شود، شیطانی را به‌سراغ او می‌فرستیم که همواره قرین اوست!.
در این صورت غالباً به معنای خاص یعنی ابلیس آمده است؛ مثل آیه شریفه: «
یا بَنی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ »؛
یعنی ای
فرزندان آدم ! شیطان شما را نفریبد، آن‌گونه که پدر و مادر شما را از
بهشت بیرون کرد و در برخی موارد نیز به معنای عام آمده است؛ مثل آیه شریفه: «
الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاء... »؛ یعنی شیطان شما را از
فقر و تهیدستی بیم می‌دهد و به
فحشا و زشتی‌ها فرا می‌خواند».
در اینجا (الف و لام) در معنای جنس (عام) به کار رفته است؛ چون ترساندن از فقر و دعوت به
عمل خلاف
شرع گاهی از طرف شیطان انسانی نیز صورت می‌پذیرد.
و این نشانگر آن است که شیطان مصادیق متعدد و مختلفی دارد؛ در‌حالی‌که اگر کلمه شیطان
اسم برای فرد خاص (ابلیس) بود، به‌صورت مفرد می‌آمد. علاوه اینکه در برخی از آیات بعد از کلمه شیاطین به اختلاف
جنس شیطان‌ها نیز اشاره می‌کند؛ مانند
آیه شریفه: «
وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطینَ الْإِنْسِ وَ الْجِن »؛ «و بدین‌گونه برای هر پیامبری دشمنانی از شیطان‌های
انسان و جن قرار دادیم.»
ابلیس از کلمه (ابلاس) و به معنای
غم و اندوهی است که از شدت
یأس و ناامیدی باشد. خداوند می‌فرماید: «
وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُون »؛
یعنی و روزی که
قیامت بر پا شود، تبهکاران نومید و غمگین می‌شوند.
ابلیس را بدین جهت به این نام می‌خوانند، چون از
رحمت خدا ناامید شد و علت آن تمرد از دستور خداوند متعال بود.
قرآن در این زمینه می‌فرماید: «
وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئکَةِ اسْجُدُواْ لاَِدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ کاَنَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ... »؛ «و به یاد آرید زمانی را که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید، آنها همگی سجده کردند و به‌جز ابلیس، او از جن بود. پس از فرمان پروردگارش خارج شد».
خداوند از او سؤال کرد: «
قَالَ یَإِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبرَْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِین • قَالَ أَنَا خَیرٌْ مِّنْهُ خَلَقْتَنیِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِینٍ »؛ «ای ابلیس چه چیز مانع تو از
سجده کردن بر مخلوقی که با
قدرت خود او را آفریدم گردید؟ آیا
تکبر کردی یا از برترین بودی؟ (خود را برتر دیدی) ابلیس جواب داد: من از او بهترم، مرا از
آتش آفریده‌ای و او را از گل.
و در اینجا بود که خداوند دستور به اخراج او داد؛ «
قَالَ فَاخْرُجْ مِنهَْا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ • وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتیِ إِلیَ یَوْمِ الدِّینِ »
و او را از صف ملائک جدا نمود؛
البته او از ابتدا نیز از
ملائک نبود؛ بلکه به‌خاطر
بندگی و اطاعت و
قرب به پروردگار، در صف
فرشتگان جای گرفت.
امام رضا ـ علیه‌السلام ـ فرمودند:" نام ابلیس، «حرث یا حارث» بوده است و ابلیس نامیده شد؛ زیرا از
رحمت خدا مأیوس گردید."
ابن عربی، صاحب کتاب فتوحات مکیه در خصوص نام‌گذاری ابلیس می‌نویسد: اولین کسی که
شیطان نامیده شد، (حارث) بود؛ پس خداوند او را ابلاس نمود؛ یعنی از رحمت خود طرد و مأیوسش کرد.
قرآن می‌فرماید: «
قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنیِ إِلیَ یَوْمِ یُبْعَثُونَ • قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ • إِلیَ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ »؛ وقتی که خداوند او را از صف ملائک خارج نمود عرض کرد: «پروردگارا پس مرا تا روزی که (خلایق) برانگیخته می‌شوند، مهلت ده؛ خداوند فرمود: تو از مهلت‌یافتگانی تا روز و زمانی معین».
وقتی
ابلیس از زنده بودن خود مطمئن گشت گفت: «
قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ • إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ »؛ «به عزت تو
سوگند که همه (مردم) را گمراه خواهم کرد؛ مگر
بندگان تو، آنان که خالص شده‌اند.
پس ابلیس دشمن
قسم خورده بشریت است. توصیه و
سفارش اکید خداوند به بندگانش این است که: «
إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکمُ‌ْ عَدُوٌّ فَاتخَِّذُوهُ عَدُوًّا... »؛ «به‌درستی که شیطان (ابلیس)
دشمن شماست؛ پس او را دشمن بدارید.».
البته ذکر این نکته لازم است که همه شیاطین تابع دستورت ابلیس بوده و تحت فرماندهی او می‌باشند.
قرآن کریم از این گروه به‌عنوان حزب شیطان (ابلیس) نام می‌برد.
«
اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُون »؛ «شیطان (ابلیس) بر آنها چیره شده؛ پس
یاد خدا را از خاطرشان برده است، آنان حزب شیطان‌اند. آگاه باش که
حزب شیطان همان زیان‌کاران‌اند».
ابلیس، اسم شیطان خاصی است که به‌واسطه نافرمانی از درگاه خداوند متعال رانده شد و شیطان یک مفهوم کلی است به معنای
موجود متمرد و طغیانگر که شامل
ابلیس و دیگر
شیاطین از
جن و
انس و حتی حیوانات می‌گردد.
پایگاه اسلام کوئست.
