آثار انتقادی و مغرضانه در موضوع مهدویت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نقد،
مهدویت،
شیعه،
احادیث مهدی (علیه‌السلام)،
تاریخ اسلام.
پرسش: آثار انتقادی و گاه مغرضانه در موضوع مهدویت در دهه‌های اخیر چیست؟
پاسخ:
از نیمه قرن چهاردهم هجری (ح ۱۳۱۰ش) به بعد، کتاب‌هایی در نقد
مهدویت یا فرهنگ مهدوی
شیعه نگارش یافته که بیشتر تحت تاثیر شرایط سیاسی - اجتماعی جهان صورت گرفته است. ادّعاهای مهدویت در دوره معاصر، ظهور سلفی‌گری جدید در
حجاز و نیز حرکت‌ها و جنبش‌هایی که در سودان،
مکّه و ... شکل گرفته، بستر عمده شکل‌گیری این آثار بوده است. برخی از اینها نگاه تاریخی دارند و برخی دیگر، نگاه تاریخی - حدیثی. «گفتنی است به نقدهای جامعه‌شناختی و آسیب‌شناسانه‌ای که برخی روشن فکران معاصر (محمّدرضا حکیمی، علی شریعتی، عبدالکریم سروش و...) ذیل عنوان «انتظار پویا (فعال)» و «انتظار ایستا (منفعل)» و موارد مشابه مطرح کرده‌اند، به دلیل آن که اساساً در خدمت به باور مهدی شیعی شکل گرفته‌اند، نخواهیم پرداخت.»
رجعت، محمّدحسن شریعت سنگلچی تهرانی (۱۲۷۱ - ۱۳۲۲ش)، تهران: دار التبلیغ، ۱۳۲۰ ش، دوم، ۶۸ صفحه.
چاپ نخست کتاب، در آغاز سال ۱۳۱۵ ش (۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م) در تهران در مجموعه «بیانات مُصلح کبیر» منتشر شده است. مؤلّف، احادیث رجعت (بازگشت مردگان در
آخرالزمان) را از منابع حدیثی و تفسیری و کلامی شیعه، اخذ و به نقد رجالی و محتوایی آنها می‌پردازد و در نقد محتوایی نیز عمدتاً بر
قرآن و
دلیل عقل تکیه دارد و سرانجام، باور «
رجعت» را خارج از «
عقاید ضروری مذهب امامیه» می‌شمارد «
آیة‌اللَّه حاج شیخ عبدالکریم حائری (م ۱۳۵۵ق)، در پاسخ به استفتائی در این‌باره، ضمن اشاره به این که شخصاً رجعت را قبول دارد، تصریح می‌کند که منکر رجعت، «منکر ضروری مذهب» نیست»
این کتاب، در روزگار خود، نقدهای بسیاری برانگیخت و در جواب آن، کتاب‌های متعدّدی در «اثبات رجعت» نگاشته شد، از جمله: اثبات رجعت از سیدابوالحسن حسینی قزوینی و بیداری امت در اثبات رجعت از سیّدمهدی موسوی اصفهانی و غیبت و رجعت از
شیخ مجتبی قزوینی.
بررسی علمی در
احادیث مهدی (علیه‌السلام)، سیدابوالفضل برقعی قمی (ابن الرضا) (۱۲۸۷ - ۱۳۷۰ش)، تحریر دوم، تهران: [
بی‌نا
]، ۱۳۶۸ش، ۲۰۸ صفحه.
این کتاب -که چاپ نخست آن حدود سال ۱۳۴۰ش (۱۳۸۰ق) منتشر گردید-، تاکنون، نقدهای مکتوب فراوانی را برانگیخته است و نویسندگان برجسته‌ای چون:
سیّدمحمّدباقر صدر،
لطف‌اللَّه صافی،
ناصر مکارم،
جعفر سبحانی و
مرتضی مطهری، هر کدام در آثار مهدوی خویش در صدد پاسخگویی به برخی دیدگاه‌ها و شبهات مطرح در این کتاب برآمده‌اند.
برقعی نیز در روش نقد، همانند شریعت سنگلچی عمل می‌کند، با این تفاوت که در مباحث رجالی و محتوایی خویش، به نقد تاریخی، با تفصیل بیشتری می‌پردازد. کتاب او با نقد
روایات تولّد امام مهدی (علیه‌السّلام) و نام
مادر و
قابله و کیفیت
حمل و تولّد و رشد و...آغاز می‌شود. فصل دوم به نقد روایات رجعت (بازگشت مردگان در آخرالزمان) اختصاص دارد. فصل سوم، نقد روایات تفسیری در تطبیق آیات بر امام مهدی (علیه‌السّلام) و ظهور و دولت اوست. فصل چهارم نیز مشتمل بر نقد روایات مربوط به پس از رحلت امام مهدی (علیه‌السّلام) است. سپس چند مقاله در باب: مهدیان قبل و بعد از تولّد امام مهدی (علیه‌السلام)، مهدی در منابع
اهل سنّت و مقدّمه‌ای بر مطالعه اخبار مهدی (سیره‌اش، یارانش، آیاتش، علائم ظهورش، نحوه خروج و قیامش و دولتش) آمده است.
المهدی و المهدویة، احمد امین بک، قاهره: دار المعارف، ۱۲۶ صفحه، چاپ اول: ۱۹۵۱ م.
چاپ جدید: قاهره: شرکة نوابغ الفکر، ۱۴۳۰ ق/ ۲۰۰۹ م، ۱۱۲ صفحه.
احمد امین، این کتاب را در مصر به سال ۱۹۵۱ م نوشته است. وی تاریخچه‌ای از آنچه در
تاریخ اسلام از دعاوی مهدویت رخ داده به اجمال گزارش می‌کند و سپس به گمان خود به ریشه پیدایش اندیشه مهدویت می‌پردازد که عبارت است از: ظلم‌ستیزی سرشت انسانی و فراوانی
ظلم و ستم در تاریخ بشریت.
وی ستم خلفای اُموی و عباسی را در شکل‌گیری این
اندیشه در میان
مسلمانان، بی‌تاثیر نمی‌داند و از نقدهای ابن خلدون بر اندیشه مهدویت دفاع می‌کند و در پایان، برخی از آثارِ منفی اندیشه مهدویت را شرح می‌دهد.
دعاوی مطرح در این کتاب، مستند نشده‌اند و این نوشته، بیشتر به یک تحلیل سیاسی -تاریخی شبیه است تا پژوهش در زمینه یک موضوع اعتقادی- تاریخی.
بر این کتاب، نقدها و ردّیه‌هایی نوشته شده که عبارت‌اند از:
الف - المهدی و احمد امین، شیخ محمّد علی زهیری (م ۱۳۸۵ ق)، نجف: مطبعه علمیة، ۱۳۷۰ ق.
این کتاب، در قطع جیبی در ۲۲۴ صفحه و با مقدّمه علّامه
محمّدحسین کاشف الغطاء به چاپ رسیده است. رویکرد عمده نقد، متوجّه ادّعای کلامی و حدیثی و تاریخی احمد امین است.
ب - مع الدکتور احمد امین فی حدیث المهدی و المهدویة، محمّدامین زین‌الدین، بیروت: مؤسسه النعمان، ۱۴۱۳ ق/ ۱۹۹۲ م.
ج - دفاع عن الکافی، ثامر العمیدی، جلد اول، ص۱۶۷ - ۶۱۱.
نویسنده، باب اوّل را با عنوان «شبهات و اوهام حول ظهور المهدی» به بررسی نقدها اختصاص داده است.
المهدیة فی الاسلام منذ اقدم العصور حتی الیوم دراسة وافیة لتاریخها العقائدی و السیاسی و الادبی، حسن سعد محمّد، قاهره: دار الکتاب العربی، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م، ۳۰۴ صفحه.
این کتاب دارای هفت فصل با این عناوین است: الامامة فی الاسلام، الرجعة، المهدیة فی الاسلام، فرق الشیعة ازاء هذا المعتقد، ادب المهدیة عند الشیعة، المهدیة عند بقیة الفرق الاسلامیة، المهدیة فی العصر الحدیث.
نویسنده، رویکرد تاریخی و نه عقیدتی به این مسئله دارد و بدون پیش فرض‌های کلامی و اعتقادی، به نقل و تحلیل پرداخته است.
بر این کتاب، نقدی نوشته شده با عنوان: الی مشیخة الازهر، عبداللَّه سبیتی، بغداد: دار الحدیث، ۱۳۷۵ ق، ۱۷۹ صفحه رقعی.
لا مهدی ینتظر بعد الرسول خیر البشر، عبداللَّه بن زید بن حجر آل‌محمود، دوحه: مطابع قطر الوطنیة، ۱۴۰۰ ق، ۹۷ صفحه.
نویسنده که رئیس دادگاه‌های شرعی قطر است، در این کتاب، احادیث وارده از
پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) را مورد نقد قرار داده و آنها را
افسانه و جعلی قلمداد کرده است و عالمان اهل سنّت را مخالف این احادیث می‌داند.
بر این کتاب، نقدهای بسیاری نوشته شده که از آن جمله است:
الف - الرد علی من کذب بالاحادیث الصحیحة الواردة فی المهدی،
عبدالمحسن العَبّاد، تهران: کتاب خانه چهل ستون، ۱۴۰۲ ق، ۱۱۵ صفحه.
مؤلّف کتاب، از علمای سلفی و استاد دانشگاه مدینه است.
این کتاب توسط سیّد‌هادی خسروشاهی با عنوان مصلح جهانی به فارسی ترجمه شده است.
ب - اقامة البرهان فی الرد علی من انکر خروج المهدی و الدجال و نزول عیسی فی آخر الزمان، حمّود بن عبداللَّه تویجری، ریاض: مکتبه المعارف، ۱۴۰۵ ق.
ج - الاحتجاج بالاثر علی من انکر المهدی المنتظر، حمّود بن عبداللَّه تویجری، بریده: دار العلیان، ۱۴۰۶ق، دوم.
المهدی المنتظر فی المیزان، عبدالمعطی عبدالمقصود (محمّد)، اسکندریه: دار نشر الثقافة، ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۸۰ م، ۸۵ صفحه.
نویسنده در این کتاب، ۴۳ روایت مربوط به مهدویت را نقد سندی می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیرد که مهدویت، جایگاهی در عقاید مسلمانان ندارد.
المهدی المنتظر فی روایات اهل السنة و الشیعة الامامیة دراسة حدیثیة نقدیة، عداب محمود حمش، عمان: دار الفتح، ۱۴۲۲ ق/ ۲۰۰۱ م، ۵۵۳ صفحه.
نویسنده، کتاب را در شش فصل سامان داده است. فصل نخست، کتاب‌شناسی اجمالی و توصیفی از آثار تدوین شده درباره اندیشه مهدویت است. در فصل دوم، جوانب نظری مسئله مهدویت را در اهل سنّت به بحث می‌گذارد. در فصل سوم، به تخریج و نقد احادیث مهدویت نزد اهل سنّت می‌پردازد. در فصل چهارم از جوانب نظری عقیده مهدویت نزد شیعه بحث می‌کند و در فصل پنجم به تخریج و نقد
احادیث شیعه در زمینه مهدویت می‌پردازد. فصل ششم را به تخریج و نقد حدیث «لا مهدی الّا عیسی بن مریم» اختصاص داده است.
وی احادیث مربوط به مهدی را نادرست و سست معرفی می‌کند.
الامام المهدی حقیقة تاریخیة ام فرضیة فلسفیة، احمد الکاتب، بیروت: الدار العربیة للعلوم، پنجم، ۱۴۲۸ ق/ ۲۰۰۷ م، ۲۴۴ صفحه.
احمد الکاتب، نویسنده‌ای عراقی (از خاندانی شیعی) است که دیدگاه‌های انتقادیِ تندی در مسئله
امامت دارد. وی با نوشتن کتاب تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایة الفقیة در سال ۱۹۹۷ م به این میدان گام نهاد. این کتاب، سه جزء دارد: نظریة الامامة الالهیة لاهل البیت، الامام المهدی حقیقة تاریخیة ام فرضیة فلسفیة، تطوّر الفکر السیاسی الشیعی فی عصر الغیبة.
این کتاب، خلاصه‌ای است از کتاب تطور الفکر السیاسی الشیعی، بدین صورت که نویسنده، جزء اوّل و سوم را تلخیص کرده و جزء دوم را کامل در این اثر آورده است.
احمد الکاتب در این اثر، نخست ادّله وجود امام مهدی را از دیدگاه شیعه در یک فصل آورده و سپس در فصل دوم، به مناقشه و نقد آنها پرداخته و فصل سوم را به چگونگی پیدایش نظریه مهدویت در شیعه اختصاص داده است.
کتاب، بجز ایرادهای روشی و تناقض‌هایی که در خود دارد، به نظر می‌رسد که بیشتر تحت تاثیر شرایط اجتماعی - سیاسی شیعه در دوران معاصر شکل گرفته است.
بر این کتاب، نقدهایی هم نوشته شده که مشخصّه یکی از آنها چنین است:
الرد علی شبهات احمد الکاتب حول امامة اهل بیت و وجود المهدی المنتظر، السید سامی البدری، ۱۴۲۱ ق.
این کتاب در چهار جزء منتشر شده و ردّی است بر کتاب تطوّر الفکر السیاسی الشیعی. در اجزای سه‌گانه اوّل به نقد دیدگاه‌های احمد کاتب در مباحث کلّی شیعه پرداخته است و جزء چهارم را به پاسخگویی نسبت به
شبهات مهدویت اختصاص داده است.
افعال المهدی الشنیعة فیما زعمته عنه الشیعة، ابوانس مجدی محمود المکی، قاهره: مکتبه دارالسلام الحدیثیة، ۱۴۳۲ ق/ ۲۰۱۱ م، ۱۵۹ صفحه.
نویسنده در این اثر، ضمن تاکید بر این که مهدویت جزء اعتقاد همه مسلمانان است، موارد اختلاف شیعه و اهل سنّت را برشمرده است که عبارت‌اند از: نام، حیات، نسب، چگونگی و روش حکومت.
وی کشتارهای بسیاری را که در برخی روایت‌های شیعه آمده‌اند، مورد نقد قرار داده است. البته باید گفت که روایت‌های شیعه درباره چگونگی حاکمیت امام زمان، دوگونه است: در برخی از آنها مطالب یاد شده آمده؛ و لکن در بسیاری دیگر مضامین مخالف آن گزارش شده است و محقّقان شیعی نیز در جمع میان این دو دسته روایت، دیدگاه واحدی ندارند.
مَتی یَشرق نورک ایها المنتظر؟!، عثمان محمّد الخمیس، مدینه، ۱۴۲۹ق.
این کتاب، در نقد «مهدویت شخصی» از منظر حدیثی و تاریخی نگاشته شده و از بحث نام و نسب و تولّد و نام مادر و قابله امام مهدی (علیه‌السّلام) و کسانی که او را دیده‌اند، آغاز می‌کند و سپس به بحث عمر مهدی (علیه‌السّلام) و نحوه بهره‌گیری جهانیان از ایشان در عصر غیبت و
نوّاب عام و
خاص و...می‌پردازد. این کتاب، با عنوان عجیب‌ترین دروغ تاریخ توسط اسحاق دبیری به فارسی ترجمه شده و نقدهای بسیاری را نیز برانگیخته است، از جمله: امام مهدی (علیه‌السّلام) حقیقتی ماندگار، از مجتبی ترابی و عجیب‌ترین حقیقت تاریخ، از مهدی یوسفیان و مهدی (علیه‌السّلام) مهم‌ترین حقیقت تاریخ، از مجتبی گودرزی.
بازخوانی تاریخ تشیّع امامیه: غیبت و مهدویت، عبدالعزیز عبدالحسین ساشادینا، ترجمه و نقد: محمودرضا افتخارزاده، تهران: روزگار، ۱۳۹۰ش، ویرایش دوم.
تنها چاپ نسخه انگلیسی این کتاب، در سال ۱۹۸۰م، توسط انتشارات دانشگاه ایالتی نیویورک انجام شده است. مؤلف، با آن که به مهدی شخصی امامیه (امام محمّد بن الحسن العسکری ((علیه‌السلام)) اعتقاد دارد، به نقد تاریخی روایات مرتبط با اوصاف مهدی و علائم خروج و ظهورش می‌پردازد و به این جمع‌بندی می‌رسد که مهدیِ امامیه، «خاص» است و با موعودهای ادیان دیگر و دیگر فرقه‌ها (
کیسانیه،
زیدیه،
اسماعیلیه و
بنی‌عباس) یکی نیست و بسیاری از روایات مربوط به توصیف شخص و شخصیت و دولت او، ریشه در اسرائیلیات یا تمایلات فرقه‌ها برای زمینه‌سازی مهدی خودشان دارد.
مؤلف، در کتاب دیگرش که در ۱۹۹۶م، در آکسفورد منتشر کرده است (ترجمه کتاب دادگستر جهان ابراهیم امینی)، در مقدّمه‌ای تفصیلی، به تبیین بهتری از نتایج تحقیق پیشین نیز دست زده است و می‌گوید: مهدویت شیعی، ریشه در هیچ دین یا فرهنگ دیگری ندارد. به علاوه، دو مبحث «
عدالت» و «امامت»
قرآن، بدون باورِ «دادگستر نهایی جهان»، ناتمام خواهد بود.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «آثار انتقادی و مغرضانه در موضوع مهدویت» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۲۷.
