• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

کتاب‌شناسی حضرت فاطمه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: حضرت فاطمه، حدیث، تاریخ.

پرسش: مشخصات مهم‌ترین و کهن‌ترین نگاشته‌ها در باره حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) چیست؟

پاسخ اجمالی: درباره شخصیت ویژه حضرت فاطمه زهرا بیش از دو هزار و چهارصد کتاب نگاشته شده که در دسترس قرار دارد و برخی کتب نیز مفقود شده و جامع‌نگاری‌هایی نیز در این زمینه صورت گرفته است. این کتابها به ۳۷ زبان نگاشته شده است.



از سال‌های آغازین نگارش حدیث و تاریخ، شخصیت ویژه و منحصر به فرد حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) مورد توجه محدثان و مورخان قرار گرفت. موضوعات مورد علاقه نویسندگان شیعه و سنی در باره حضرت فاطمه (علیهاالسلام) متعدد و متنوع‌اند.
روایات حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، فضائل و مناقب حضرت فاطمه، زندگی‌نامه آن حضرت، بویژه حوادث مهم زندگی ایشان همانند ولادت، ازدواج و شهادت، حوادث مرتبط با حضرت، همانند قضیه فدک و حوادث پدید آمده پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از جمله موضوعات مورد علاقه نویسندگان هستند.
در دوره‌های پسین، جامع‌نگاری در ارتباط با حضرت فاطمه (علیهاالسلام) رونق بیشتری یافته است. شمار نگاشته‌های کهن و معاصر درباره حضرت فاطمه (علیهاالسلام) بسیار است. آثار مفقود، که گاه تنها نامی از آنها در کتاب‌های فهرست برجای مانده و گاه حتی نامی از آنها نیست، فراوان هستند. افزون بر آنها، بیش از دو هزار و چهارصد نگاشته در دسترس، در باره آن حضرت گزارش شده است. (این کتابها به ۳۷ زبان نگاشته شده است.)
[۱] خوئینی، اسماعیل انصاری، فاطمه در آیینه کتاب.



یاد کرد نام این کتاب‌ها نیز مجال بیشتری می‌طلبد؛ از این‌رو، تنها به ذکر مشخصات مهم‌ترین و کهن‌ترین نگاشته‌های فاطمی و تبیین موارد مهم آن بسنده می‌کنیم.

۲.۱ - تزویج فاطمه از صنعانی

کهن‌ترین نگاشته در دسترس درباره حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، نوشته نسبتا مفصل عبدالرزاق صنعانی (م ۲۱۱ ق) با نام تزویج فاطمه (علیهاالسلام) است. عبدالرزاق کتاب خویش را در اواخر سده دوم و در دوران امامت امام رضا (علیه‌السّلام) نگاشته است. گفتنی است که گزارش‌های عبدالرزاق، دارای اتقان و انضباط لازم نیستند.

۲.۲ - تزویج فاطمه ابن ابی‌الدنیا

ابن ابی‌الدنیا (م ۲۸۱ ق) نویسنده متنوع نویس اهل سنت نیز کتابی با نام تزویج فاطمه نگاشته است
[۳] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۶۲.
که متاسفانه در اختیار نیست.

۲.۳ - فدک ابواسحاق ثقفی

ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی (م ۲۸۳ ق) تاریخ نویس مشهور شیعی، کتابی با نام فدک داشته
[۴] طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۱۷.
که اکنون مفقود است.

۲.۴ - اخبار فاطمة و نشأتها و مولدها

نویسنده دیگر شیعی ابو‌عبداللّه غَلاّبی (م ۲۹۸ ق) نیز کتابی با نام اخبار فاطمة و نشأتها و مولدها داشته
[۷] طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۳۴۷.
است.

۲.۵ - مسند ابن‌راهویه

اسحاق بن راهویه (م ۲۳۸ ق) در کتاب مسند خود، در بخشی با نام «ما یروی عن فاطمه بنت رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن رسول اللّه»، پانزده حدیث گزارش کرده است.
[۸] ابن‌راهویه، اسحاق بن ابراهیم، مسند اسحاق بن راهویه، ج۵، ص۳، ح۱۶.
احمد بن حنبل در بخش پایانی مسند خود و در قسمت مربوط به زنان، روایات حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به گونه‌ای گسترده‌تر از ابن‌راهویه نقل کرده است.
[۹] ر.ک: شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۶، ص۲۸۷، ح ۲۸۳.

در این دو کتاب، افزون بر روایات نبوی، برخی ویژگی‌های حضرت فاطمه (علیهاالسلام)نیز گزارش شده‌اند.

۲.۶ - فضائل الصحابه

احمد بن حنبل در دیگر کتاب خود با نام فضائل الصحابه، روایاتی را در فضیلت حضرت فاطمه (علیهاالسلام) بیان کرده است.
[۱۰] ر.ک: ابن‌حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة لابن‌حنبل، ج۲.


۲.۷ - مسند فاطمه

ابو‌یعلی موصلی (م ۳۰۷ ق)، سلیمان طبرانی (م ۳۶۰ ق) ابن‌شاهین (م ۳۸۵ ق)، دارقطنی (م ۳۸۵ ق) نیز در کتاب‌های خویش بخشی را با نام مسند فاطمه گشوده‌اند.

۲.۸ - من روی عن فاطمه من اولادها

ابو العباس احمد بن محمد بن سعید، مشهور به ابن عقده (م ۳۳۳ ق) که شیعه و زیدی مذهب بوده است، کتابی با نام کتاب من روی عن فاطمه من اولادها نگاشته است که در ظاهر کتابی رجالی با هدف معرفی راویان روایات حضرت زهرا (علیهاالسلام) بوده است.

۲.۹ - السقیفة و فدک

ابو‌بکر احمد بن عبدالعزیز جوهری بصری (م ۳۲۳ ق) در کتاب متمایز خویش، السقیفة و فدک از زاویه‌ای دیگر به زندگی حضرت زهرا (علیهاالسلام) پرداخته است.این کتاب تا سده‌های میانی در دسترس بوده است. در دوره معاصر این کتاب با استفاده از گزارش‌های ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغة، از سوی محمد‌هادی امینی باز گردآوری شده است.
[۱۲] امینی، محمّد‌هادی، السقیفة و الفدک.


۲.۱۰ - دلائل الامامه

محمد بن جریر طبری شیعی (م قرن ۴ هجری)، در کتاب دلائل الامامه، ۶۹ حدیث درباره حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، یا به نقل از ایشان آورده است. این کتاب گسترده‌ترین نگاشته کهن درباره حضرت فاطمه (علیهاالسلام) است.

۲.۱۱ - مناقب فاطمة الزهراء و ولدها

کتاب دیگری از این نویسنده با نام مناقب فاطمة الزهراء و ولدها را نیز گزارش شده است.

۲.۱۲ - مولد فاطمه

شیخ صدوق (رحمة‌الله) (م ۳۸۱ ق)، کتابی با نام مولد فاطمه داشته است
[۱۵] طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۳۹۲.
متأسفانه این کتاب تاکنون مفقود است. ظاهرا این کتاب عنوان و مطالبی فراتر از ولادت حضرت فاطمه (علیهاالسلام) داشته است. شیخ صدوق (رحمة‌الله) در کتاب عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، پس از نقل روایاتی با مضمون «لولا عَلِیَّ ما کانَ لَها کُفْوٌ» می‌نویسد:
«وقد اخرجت ما رویته فی هذا المعنی فی کتاب مولد فاطمه وفضائلها».

۲.۱۳ - کتب انباری

ابو‌طالب عبیداللّه بن احمد انباری (م ۳۵۶ ق) و ابو‌جیش مظفر بن محمد بلخی (م ۳۶۷ ق) نیز کتاب‌هایی با عنوان فدک نگاشته‌اند.
[۱۸] ر.ک: طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۲۲۲.
[۱۹] طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۴۲۲
ابن انباری کتاب دیگری با نام اخبار فاطمه (علیهاالسلام) نیز داشته است.


۱. خوئینی، اسماعیل انصاری، فاطمه در آیینه کتاب.
۲. ر.ک:صنعانی، عبد‌الرزاق بن همام، المصنّف، ج۵، ص۴۸۵-۴۹۰.    
۳. ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۶۲.
۴. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۱۷.
۵. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۳۷-۳۸.    
۶. ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی‌، معالم العلماء، ص۳۹.    
۷. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۳۴۷.
۸. ابن‌راهویه، اسحاق بن ابراهیم، مسند اسحاق بن راهویه، ج۵، ص۳، ح۱۶.
۹. ر.ک: شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۶، ص۲۸۷، ح ۲۸۳.
۱۰. ر.ک: ابن‌حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة لابن‌حنبل، ج۲.
۱۱. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، فضائل فاطمه بنت رسول اللّه (علیهماالسلام).    
۱۲. امینی، محمّد‌هادی، السقیفة و الفدک.
۱۳. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، ص۶۵-۷۶.    
۱۴. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲۲، ص۳۳۲، ش۷۳۲۲.    
۱۵. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۳۹۲.
۱۶. ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی‌، معالم العلماء، ص۱۴۷.    
۱۷. صدوق، محمد بن علی‌، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۰۳.    
۱۸. ر.ک: طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۲۲۲.
۱۹. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۴۲۲



حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «کتاب‌شناسی حضرت فاطمه» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱/۱۹.    


رده‌های این صفحه : کتاب شناسی حضرت فاطمه




جعبه ابزار