• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پیوستگی و ارتباط میان آیات قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: قرآن، آیه، سوره، هدایت.

پرسش: اینکه گفته می‌شود آیات قرآن با هم پیوستگی و ارتباط دارند، معنایش چیست؟

پاسخ اجمالی: مراد از پیوستگی آیات، وجود نوعی ارتباط معنایی میان اجزای آن است که آن‌ را از گسستگی، ناهماهنگی و پریشانی در هدف یا موضوع حفظ می‌کند.
آیات قرآن از جوانب مختلفی با یکدیگر پیوند دارند؛ مانند: پیوستگی در بیان حقایق؛ پیوستگی در هدف (هدایت بندگان)؛ پیوستگی آیات یک سوره؛ پیوستگی آیاتی که با هم نازل شده‌اند.




مراد از پیوستگی آیات، وجود نوعی ارتباط معنایی میان اجزای آن است که آن‌ را از گسستگی، ناهماهنگی و پریشانی در هدف یا موضوع حفظ می‌کند. وجود نوعی پیوستگی میان آیات قرآن، همواره مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است. این مسئله در میان قرآن‌پژوهان معمولاً در دانشی با عنوان «علم مناسبات» (علم مناسبات، دانشی است که ما با آن، عوامل چینش آیات و سوره‌ها را شناسایی می‌کنیم و موضوع آن علم اجزایی است که زمینه پیوند را فراهم می‌کند.
[۱] ر.ک: بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، ج۱، ص۵-۶، قاهره، دار الکتاب الاسلامی، بی‌تا.
) مطرح بوده و کتاب‌هایی در این علم تدوین شده است. (ابراهیم بن عمر بقاعی (م ۸۸۵ ق) در کتاب «نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور» درصدد بیان ارتباط‌های ناپیدا میان آیات و سوره‌های قرآن بوده است.)(جلال الدین سیوطی (م۹۱۱ق) نیز کتاب «تناسق الدرر فی تناسب الآیات و السور» را با همین هدف نگاشته است.) برخی نیز در لابه‌لای مباحث علوم قرآنی به این مبحث پرداخته‌اند. (برای نمونه جلال‌الدین سیوطی یکی از وجوه اعجاز قرآن را تناسب آیات و سوره‌های آن دانسته و به نمونه‌هایی از آن اشاره کرده است.) در این آثار (بویژه آثار کهن) بیشتر بیان ارتباط‌های نامرئی میان آیاتِ به ظاهر مستقل قرآن با یکدیگر و نیز پیوند میان سوره‌ها مدّ نظر بوده است؛ اما دامنه این بررسی‌ها به همین محدوده ختم نشده؛ بلکه به تدریج انواعی از پیوندها را دربرگرفته است.
[۳] ر.ک: ایازی، سید محمدعلی، چهره پیوسته قرآن، ص۲۷-۳۳، نشریه هستی‌نما، پاییز ۱۳۸۰ش.

اهمیت این موضوع بیشتر از آن جهت است که از سویی، کشف پیوند آیات و ارتباط معنایی آنها با یکدیگر، به فهم قرآن کمک می‌کند و از سوی دیگر چهره پیوسته آیات را آشکار می‌سازد و شبهه کسانی را که در وحدت، جامعیت و نظم منطقی میان آیات قرآن تردید دارند، برطرف می‌سازد. (کسانی «پریشانی نظم آیات» و «پراکندگی موضوعات آن» را دلیلی بر «عدم تعین معانی قرآن» گرفته‌اند و از آن محملی برای «قرائت‌های بی‌حد و حصر» و حقیقتاً بی‌ضابطه از متن قرآن ساخته‌اند.)
[۴] سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، ص۱۲۵-۱۲۶، مؤسسة فرهنگی صراط، ۱۳۷۳ش.
[۵] سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، ص۱۶.
افزون‌بر‌این؛ توجه به پیوستگی آیات قرآن نظم آیات قرآن در چینش کلمات آن‌ را برملا می‌کند و اعجاز قرآن را در اسلوب و شیوه چینش کلمات و عبارات آن آشکار می‌سازد.
[۶] ر.ک: سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۴۱-۲۵۱.
[۷] سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۵۳.
[۸] سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۵۶.
[۹] ایازی، سید محمدعلی، چهره پیوستة قرآن، ص۱۶-۲۷.
به علاوه؛ باور به وجود ارتباط معنایی میان آیات قرآن، از پیش‌زمینه‌های مهم تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‌شود. عنایت نداشتن به برخی از این پیوندها، مانعِ استفاده گسترده از قرآن در مقام تفسیر می‌گردد و بی‌توجهی به دسته‌ای از آنها (مانند پیوند آیاتی که با هم نازل شده‌اند) نقش قرینه سیاق را در تفسیر کمرنگ می‌سازد. اگر معتقد باشیم مجموعه آیات قرآن با یکدیگر ارتباط معنایی خاصی ندارند، نمی‌توانیم در مقام تفسیر هر یک از آیات قرآن از سایر آیات به‌عنوان منبعی برای کشف مقصود آن آیه بهره ببریم؛ ولی اگر معتقد باشیم آیات قرآن به شکلی نظام‌مند و از جهت معنایی با یکدیگر مرتبط‌اند، با در نظر گرفتن انواع ارتباط میان آیات، می‌توانیم با تکیه بر روش تفسیر قرآن به قرآن، به کشف مدلول‌ها و مقاصد آیات بپردازیم.
در این‌جا درصدد بیان تمام پیوندهای معنایی آیات قرآن نیستیم که به بحثی فراگیر و پردامنه نیاز دارد. تنها می‌خواهیم به بیان برخی پیوندهای معنایی آیات قرآن بپردازیم.


یکی از تفاوت‌های اساسی کلام خداوند با انسان، انسجام و هماهنگی ویژه آیات قرآن با یکدیگر است؛ چنان‌که در قرآن می‌خوانیم: «آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می‌یافتند». این آیه شریفه، بر پیوستگی و هماهنگی کامل میان آیات قرآن دلالت دارد.
در این راستا باید گفت: آیات قرآن از جوانب مختلفی با یکدیگر پیوند دارند. به تعدادی از این پیوندها تحت عناوین ذیل اشاره می‌شود.

۲.۱ - پیوستگی در بیان حقایق

آنچه با نام جهان هستی می‌شناسیم، مجموعه‌ای پیوسته و یکپارچه است که در اجزای آن هیچ‌گونه نقصان و خللی یافت نمی‌شود؛ و قرآنِ حکیم، آینه‌ای تمام‌نما از واقعیات پیوسته هستی است. حقیقت‌گویی و واقع‌نمایی قرآن بیش از هر چیز مولود علم و حکمت خداوند متعال است. پدیدآورنده قرآن با علم بی‌پایان خود به حقایق هستی و اسلوب‌های دقیق بیان، واقعیات جهان را در راستای اهداف هدایتی خود (آن‌چنان که هست) بیان کرده است. قرآن که به هدف راهنمایی بشر به صراط مستقیم نازل شده است، از جنس حق خالص است و هیچ‌یک از انحای باطل (از جمله افسانه‌های ساختگی و باورهای باطل بی‌پایه و خرافی پیشینیان) در آن راه نیافته است؛ چرا که با سخن غیر حق نمی‌توان مردم را در مسیر حق و حقیقت به پیش برد؟ بدیهی است که میان اجزای چنین کلامی که از سویی واقع‌نما و حقیقت‌گو است و از سوی دیگر با القای پیامی روشن در پی تحقق اهدافی مشخص است، هماهنگی و پیوستگی کامل برقرار است.
«اگر کلامی بر اساس حقیقت استوار و کاملاً بر واقع منطبق باشد، گزاره‌هایش یکدیگر را تکذیب نمی‌کند؛ زیرا تنها میان ارکان و اجزای حق (امر مطابق با واقع) اتحاد و هماهنگی وجود دارد. هیچ حقیقتی، حقیقت دیگر را باطل نمی‌کند و هیچ سخن صدقی، سخن صدق دیگر را تکذیب نمی‌کند. باطل است که با باطل دیگر و با حق منافات و سر ستیز دارد».

۲.۲ - پیوستگی در هدف

رشته متصل میان دُرَرِ قرآن و پیام مشترک میان تمام آیات و سُوَر آن، هدف مشترکی است که قرآن برای تحقق آن از سوی خداوند حکیم نازل شده است که همان «هدایت بندگان» به نور و روشنی و رهایی آنان از تاریکی‌های جهل و انواع گمراهی (کفر، شرک و نفاق) است.
از آن‌جا که کتاب قرآن کتاب هدایت همه مردم است و شان و منزلت چنین کتابی همین است، ظاهراً مراد از «لِکُلِّ شَیءٍ»، «... وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَی‌ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری‌ لِلْمُسْلِمینَ»؛ هر چیزی است که مردم در هدایتشان بدان نیازمندند؛ اعم از معارف حقیقی مرتبط با مبدا و معاد و اخلاق نیک و قوانین الهی و قصص و مواعظ. قرآن بیان کننده همه این امور است.

۲.۳ - پیوستگی آیات یک سوره

سیر نزول قرآن و اهداف ویژه هدایتی و تربیتی آن، جغرافیای ویژه‌ای را (به لحاظ تنوع و پراکندگی موضوعاتِ مطرح ‌شده) به هر سوره بخشیده است؛ چندان که قاری قرآن گاهی در یک سوره با موضوعات مختلف و متنوعی روبرو می‌گردد که در نگاه اول ارتباط چندانی میان آنها مشاهده نمی‌شود.
در هر سوره نوعی وحدت تالیف و تمامیت وجود دارد که در میان اجزای دو سوره مختلف یافت نمی‌شود؛ هر سوره با هدفی مشخص سامان داده شده که پیش از تحقق آن به پایان نمی‌رسد. برای مثال؛ غرضِ سوره حمد، «بیان شیوه اظهار بندگی در برابر خداوند» است؛ تمام عناصر این سوره مانند زنجیره‌هایی به هم پیوسته‌اند که ادب‌ بندگی و سرسپردگی در برابر مولای حقیقی را آشکار می‌کنند و هیچ عنصرِ ناهمگونی در این مجموعه چشم نمی‌خورد.
آیات هر سوره در واقع بیانی تفصیلی از غرضی کلی است که سوره در پی تحقق آن است؛ لذا حتی آخرین آیه از یک سوره مفصّل را می‌توان ترجمانی از همان غرض اصلی دانست. (غرض سوره معمولاً با تدبر در آیات ابتدایی آن به دست می‌آید، ولی استثناهایی نیز به چشم می‌خورد.)(مثلاً در سوره مریم آیات ۵۸ تا ۶۰ دربردارنده غرض سوره است.

۲.۴ - پیوستگی آیات با هم نازل شده‌

قرآن کریم نزولی تدریجی داشته است و در هر مرحله از نزول مجموعه‌ای از آیات آن به تناسب مقتضیات و اوضاع خاص بر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرود آمده است. آن‌ حضرت به محض دریافت مجموعه‌ای از آیات قرآن، آنها را برای مردم بیان می‌کرده است. (نزول نجومی قرآن و حکمت‌های آن از برخی آیات قرآن پیدا است. مثلاً قرآن کریم در آیه ۳۲ سوره فرقان انتقاد برخی کافران را بر نزول تدریجی قرآن طرح و در پاسخ به ایشان برخی حکمت‌های نزول تدریجی آن‌را بیان کرده است.) میان آیاتی که با یکدیگر نازل شده‌اند، به لحاظ معنا، ارتباطی وثیق و تناسبی کامل وجود دارد. قوام قرینه سیاق، ‌(قرینه سیاق از قراین پیوسته لفظی است. این قرینه محصول رعایت نوعی تناسب و پیوستگی و تناسب میان اجزای کلام از سوی متکلم حکیم است و از آن می‌توان برای فهم مراد متکلم مدد جست.) که یکی از کاربردی‌ترین قرائن تفسیر قرآن محسوب می‌شود، مرهون همین پیوستگی و تناسب معنایی است. آیاتی که با هم نازل شده‌اند، ممکن است قطعاتی از یک سوره یا حتی تمام یک سوره باشند. برای نمونه؛ «اگر در سیاق آیات سوره انعام دقت شود معلوم می‌گردد که سیاق همه واحد و همه به هم متصل و مربوط‌اند، و خلاصه در بین آنها چیزی که دلالت کند بر این‌که آیات آن جدا جدا نازل شده به نظر نمی‌رسد، و این خود دلیل بر آن است که آن سوره همان‌گونه که هست، یک مرتبه نازل شده است».
به هر صورت، یکی از پیوندهای معنایی محکم میان آیات قرآن، وجود تناسب معنایی میان آیاتی است که با هم نازل شده‌اند و دارای موضوع یا محوری واحد می‌باشند. در نتیجه، میان اجزای چنین کلامی، عنصری ناهم‌گون و بی‌گانه با آن موضوع محوری وجود ندارد و همین امر می‌تواند قرینه‌ای برای تعیین معنایی خاص در این‌گونه آیات یا حداقل کنارگذاشتن برخی احتمالات تفسیری ناهم‌گون با این مجموعه باشد. البته در جایی که دلیل قطعی بر نبودن ارتباط سیاق آیات داشته باشیم، نمی‌توانیم به قرینه سیاق تمسک نماییم؛ مانند جملات شبه‌ معترضه‌ای که میان برخی آیات قرآن به ‌چشم می‌خورد.
بنابر‌این؛ قرآن کریم از جانب خداوند حکیم بر اساس نظمی ویژه‌ برای انتقال پیام‌هایی خاص سامان یافته است. بی‌تردید میان اجزای کلام خدا، انواعی از ارتباط معنایی برقرار است.
[۳۰] ر.ک: اشرفی، امیر‌رضا، پیوستگی آیات قرآن و نقش آن در تفسیر از منظر علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه)، ص۲۶-۵۸، نشریه قرآن شناخت، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۸۷ش.



۱. ر.ک: بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، ج۱، ص۵-۶، قاهره، دار الکتاب الاسلامی، بی‌تا.
۲. ر.ک:سیوطی، عبدالرحمن، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، ج۱، ص۴۳.    
۳. ر.ک: ایازی، سید محمدعلی، چهره پیوسته قرآن، ص۲۷-۳۳، نشریه هستی‌نما، پاییز ۱۳۸۰ش.
۴. سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، ص۱۲۵-۱۲۶، مؤسسة فرهنگی صراط، ۱۳۷۳ش.
۵. سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، ص۱۶.
۶. ر.ک: سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۴۱-۲۵۱.
۷. سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۵۳.
۸. سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۵۶.
۹. ایازی، سید محمدعلی، چهره پیوستة قرآن، ص۱۶-۲۷.
۱۰. طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۷۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی‌، چاپ پنجم‌، ۱۴۱۷ق.    
۱۱. نساء/سوره۴، آیه۸۲.    
۱۲. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۵، ص۱۹-۲۰.    
۱۳. ملک/سوره۶۷، آیه۳-۴.    
۱۴. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۳۹۸-۳۹۹.    
۱۵. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۶۶‌-۱۶۷.    
۱۶. طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۷۲-۷۳.    
۱۷. مائده/سوره۵، آیه۱۵-۱۶.    
۱۸. طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۶-۱۷.    
۱۹. نحل/سوره۱۶، آیه۸۹.    
۲۰. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۳۲۴-۳۲۵.    
۲۱. طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۲۸۰.    
۲۲. ر.ک، طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۲۳۱.    
۲۳. طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۱۶۷.    
۲۴. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۷.    
۲۵. مریم/سوره۱۹، آیه۵۸-۶۰.    
۲۶. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۷۴.    
۲۷. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۲.    
۲۸. طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۵.    
۲۹. ر.ک:طباطبائی، سید محمد‌حسین‌، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۱۰۹-۱۱۱.    
۳۰. ر.ک: اشرفی، امیر‌رضا، پیوستگی آیات قرآن و نقش آن در تفسیر از منظر علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه)، ص۲۶-۵۸، نشریه قرآن شناخت، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۸۷ش.



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «پیوستگی و ارتباط میان آیات قرآن»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۱/۱۸.    






جعبه ابزار