پوچ انگاری زندگی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلید واژه: احساس ، پوچی،
دنیا ،
نهیلیسمپرسش:چرا گاهی اوقات در زندگی خود،احساس پوچی می کنیم؟ تو زندگیم هیچ هدفی ندارم یعنی نمیدونم هدفم از زندگی چیه؟ قرار تو این دنیا چی کار کنم؟ اصلا برای چی به دنیا اومدم؟
پاسخ:
پوچ انگاری زندگی (
نهیلیسم ) بیش از هر چیز ریشه روانی و پسیكولوژیك دارد نه ریشه منطقی. زیرا نه تنها انسان بلكه هر موجود زنده‌ای ذاتا دارای حبّ نفس، حبّ بقا و حبّ كمالات لایق مرتبه وجودی خود می‌باشد و حركت در جهت خلاف آن به معنای مقابله با غریزه ذاتی است.
بنابراین در مرحله نخستین باید دید چرا و چگونه ما گرفتار چنین اندیشه‌ای شده‌ایم؟ به نظر می‌رسد چند عامل در این رابطه مؤثر باشد:
۱) مشكلات زندگی و فشارهای روحی و احیانا بی‌صبری در برابر ناملایمات.
۲) نشناختن فلسفه صحیح زندگی.
۳) نداشتن مفهوم درستی از «كمال».
۴ ) در سر نداشتن مفهوم نادرست نسبت به
تکلیف و آن را امری دشوار و فوق توان به حساب آوردن.
۵) ندانستن كرامت‌ها و فضایل انسان و جایگاه بلند و مقام
خلیفة‌اللّهی او در هستی.
۶) نداشتن آشنایی دقیق با الطاف بی‌كران الهی نسبت به انسان و او را موجودی رها و سرگردان در كویر خشك زندگی دیدن. اكنون اگر در هر یك از موارد فوق با سیر مطالعاتی منظم دیدگاه خود را تصحیح نمایید ریشه این اندیشه خشكانده می‌شود.
کسی که احساس پوچی در زندگی کند، چند اصل برای خود فرض كرده است آنگاه بنایی را بر آن ساخته است: بنای پوچی و بی‌هدفی و بی‌معنا بودن زندگی؛ ولی منطق ایجاب می‌كند كه در مبانی خود، تجدید نظر كرده و آنها را به دقت مورد ارزیابی قرار دهید.
اولین مبنایی كه در ساختمان فكری شما وجود دارد این اصل است كه: «آدمی در این جهان بایستی آسوده و راحت باشد»، وقتی این چنین نیست پس زندگی مفهومی ندارد.
ولی ! اگر قدری عمیق‌تر به حیات انسان بنگریم، خواهیم دید كه رشد و سازندگی و تكامل مادی و معنوی انسان در زمینه سختی‌ها و رنج‌ها شكل گرفته و می‌گیرد. تمدن‌ها در نقاطی به وجود آمده‌اند كه شرایط زندگی دشوار بوده و انسان مجبور به مبارزه با طبیعت شده است.
رشد علمی مرهون درگیر شدن بشر با مشكلات است. اگر بشر، جهانی همواره روشن داشت، هیچ‌گاه به فكر كشف الكتریسته نمی‌افتاد و اگر بیماری‌ها وجود نداشتند، هیچ‌گاه اندام خود و عوامل مؤثر بر سلامت و یا بیماری آن را نمی‌شناخت.
این بنای كار جهان و متناسب با روندی است كه برای بشر در نظر گرفته شده است:« لقد خلقنا الانسان فی كبد ؛ما آدمی را در رنج و فشار آفریدیم»
پس كمال انسان در سختی‌ها است چه در عرصه مادی و چه در عرصه معنوی. اگر جهانی بدون مشكل در برابر انسان بود، آدمی به جهت خصوصیاتش آن را بر هم می‌زد تا مشكلی پدید آورد و آن را حل كند.
برداشتن رنج و مشكلات از زندگی بشر، مساوی با ركود و سكون او است؛ پس وجود مشكل، زمینه‌ساز رشد و پیشرفت بشر است.
دومین اصلی كه ظاهرا اندیشه خود را بر آن بنا نهاده‌اید آن است كه: «انسان با مرگ فاصله‌ای ندارد و بالاخره با آن درگیر خواهد شد»، پس معنای زندگی چیست؟!
آری اگر مرگ فنا باشد نظر شما كاملاً منطقی است؛ ولی آیا مرگ پایان كار انسان است یا مرگ مرحله‌ای است برای عبور انسان به حیاتی برتر؟ آیا دنیا همه چیز است یا دنیا مزرعه آخرت است؟
آیا انسان زندانی در این دنیا است یا مرغ باغ ملكوت است و پس از مرگ با جهانی بزرگ‌تر روبه‌رو است؟!
خرم آن روز كزین منزل ویران بروم
راحت جان طلبم وزپی جانان بروم
گرچه دانم كه به جایی نبرد راه غریب
من به بوی سر آن زلف پریشان بروم
پس مرگ اگر انتقال به حیات دیگر است، از مردن چه باك؟!
از جمادی مردم وتا می‌شدم
وزنما مردم به حیوان بر زدم
مردم از حیوانی و آدم شدم
پس چه ترسم كی زمردن كم شدم
حمله دیگر بمیرم از بشر
تا برآرم از ملایك پرّ و سر
بار دیگر از ملك قربان شوم
آنچه را در وهم ناید آن شوم
آری مرگ برای كسی كه معاد را نبیند جز تباهی چیز دیگری نیست؛ ولی آن كس كه مرگ را پلی می‌داند كه او را به حیات برتر انتقال خواهد داد، برای او مرگ نه تنها تباهی و موجب یأس نیست؛ بلكه عاملی است برای تحرّك بیشتر و ثمر فزون‌تر بردن از زندگی دنیوی.
البته مقصود از «ثمر» خانه و ماشین و... نیست؛ بلكه آن متاعی است كه آدمی با آن ارزش واقعی پیدا می‌كند؛ یعنی، معرفت و عمل نیك. (شناخت این جهان و خودی واحد واحد آن، وانگهی عمل كردن در مسیر او).
«قسم به عصر كه انسان در زیان است، مگر كسانی كه
ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند»،
آری برادر عزیز! اگر آدمی گوهر حیات را نیابد زندگی‌اش چیزی جز پوچی نخواهد بود. گوهر حیات نیز همان رشد كمالات نفسانی و كرامت‌های انسانی است. این‌ها هستند كه به انسان بها می‌دهند و به زندگی او معنا می‌بخشند.
تو به قیمت ورای دو جهانی
چه كنم قدر خود نمی‌دانی
توصیه می‌كنیم برای درك معنای واقعی
حیات و ارزشمندی آن بیشتر
تفکر كنید.
تلاوت و تدبر در آیات
قرآن ، خواندن آثار بزرگان
اندیشه (همانند ملای رومی «
مثنوی معنوی » و آثار دیگری كه درباره هدف حیات و
فلسفه آن نوشته شده است) و... ره‌توشه خوبی برای شما است.
برای اینكه از زندگی لذت ببرید هدف خود را از زندگی مشخص كنید مثلا رشد علمی و معنوی و مادی و حد آن را هم در نظر بگیرید و برای رسیدن به آن اهداف برنامه ریزی كنید و با نشاط و جد و كوشش و اراده به سمت آن اهداف حركت نمایید و هیچ گاه از شكست و مشكلات نهراسید در ضمن به ورزش و تفریحات سالم مانند كوه نوردی، شنا و شركت در اردوهای نیز بپردازید.
انسان در طول حیات خود، همواره از خود می‌پرسد: از كجا آمده است؟ به كجا می‌رود؟ در كجا هست؟ چگونه باید باشد؟ چه باید بكند؟ دلیل این سؤالات نیز روشن است. انسان فطرتا به دنبال كشف راز وجود و هستی خود است و همواره درجست و جوی یافتن پاسخ این سؤالات است كه مبدأ من كیست و كجا است؟ مقصود من چیست؟ مقصد من كیست و كجا است؟ به راستی چه ضرری، بیشتر از فراموشی خود است؟! آنانی كه چنین دردی ندارند، همانند كسانی اند كه از بویایی محروم‌اند و نمی‌توانند بوی خوش عطر وگلاب را استشمام كنند. شما حتما افرادی را دیده‌اید كه چیز كوچكی را گم می‌كنند و ساعت‌ها به دنبال آن می‌گردند؛ اما خودشان را گم كرده‌اند و هرگز به فكر این نیستند كه به دنبال گم شده اصلی و حقیقی خود بگردند.
به عنوان مقدّمه گفتنی است كه انسان تشنه حقیقت و كمال است و تا زمانی كه به آن نائل نشود، به آرامش حقیقی نمی‌رسد و حقیقت مطلق نیز خدا است: ذلك بان الله هو الحق این چنین است كه خداوند حق است» این آیه شریفه در سه جای قرآن آمده است،
۱. فذلكم الله ربكم الحق آن خداوند، پروردگار شما است كه حق است»،
۲. ردّوا الی الله مولهم الحق: همگی به سوی الله مولا و سرپرست حقیقی خود - بازگردانده می‌شوند»،
۳. هنا لك الولایة لله الحق: ثابت شد - در آن جا كه - ولایت از آن خداوند بر حق است»،
۴. یعلمون ان الله هو الحق المبین: و می‌دانند كه خداوند حق آشكار است»،
در این آیه در كنار لفظ «الحق» واژه «مبین» به معنایآشكار هم آمده است كه تاكید می‌كند. حق روشن و كاملاً واضح، فقط خداوند است.
۵. حتی یتبین لهم انه الحق:تا برای آنان آشكار شود كه او (الله) حق است»،
آیات و نشانه‌ها برای انسان این نكته را روشن می‌كنند كه «حق» و «حقیقت مطلق» فقط او است.
پس روشن شد كه حقیقت مطلق فقط خداوند است و غیر از او، باطل محض است: و ان ما یدعون من دونه هو الباطل: و آنچه را غیر از او می‌خوانند باطل است»،
در نتیجه آرامش نیز فقط در سایه یاد و ذكر خداوند حاصل می‌شود: الذین امنوا و تطمئن قلوبهم بذكر الله : آنان كسانی هستند كه ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است»،
ذیل آیه شریفه تاكید می‌كند كه فقط ذكر خداوند، مایه آرامش دلها است و دل آدمی تنها با یاد خدا آرامش می‌یابد: الا بذكر الله تطمئن القلوب : آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد». انسان به هر مطلوبی كه برسد، باز مضطرب و ناراحت است؛ زیرا آنها نه تنها مطلوب با لذات نیستند؛ بلكه جلوی حقیقت را نیز می‌گیرند. وروشن است منظور از یاد خدا، فقط ذكر زبانی نیست؛ بلكه كشف قلبی و معرفت شهودی است كه به دلها می‌نشیند و انسان را صاحب دل می‌كند،
پس محور تمام معارف و اصل و ریشه تمام علوم «
الله » است؛ به عبارت دیگر «الله» ریشه
معارف است و دیگر معارف، شاخه‌ها و تنه و برگ‌های آن هستند. معرفت الله و شناخت خدا، همچون رودخانه‌ای است كه تمام معارف از آن منشعب می‌شوند و ما آن را «
خدا محوری » یا «خدا مركزی» می‌نامیم كه تمام مباحث و معارف دینی، فلسفی، عرفانی و حتی علمی - به معنای درست و سنتی آن - زیرمجموعه آن است.
انسان‌شناسی، نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ زیرا در هر بحثی باید از نقطه‌ای شروع كرد و به نقطه‌ای ختم نمود. ابتدا و انتهای انسان‌شناسی نیز «الله» تبارك و تعالی است. هو الاول و الاخر او - الله تبارك تعالی- اول و آخر است»،
با بیان این مقدمه سؤالات سه گانه به شرح زیر پاسخ داده می‌شود:
قرآن كریم به این پرسش پاسخ می‌دهد: انا لله : ما از آن خداییم»
ما از آن خداییم به چه معنا است؟ معنای درست آیه شریفه، این است كه ما حقیقتا ملك خدا هستیم و خداوند مالك حقیقی ما است و تمام هستی ما از خدا نشأت می‌گیرد،
توضیح این كه مبدأ هر موجودی - از جمله انسان - خداوند است. این بدان معنا است كه انسان مخلوق او است و از عالم الهی آمده و وطن او عالم بالا است. در بعضی از آیات آمده كه نیمی از او خاك است:انی خالق بشرا من طین : من بشر را از گل می‌آفرینم»،
و هو الذی خلقكم من طین : او است آن كه شما را ازگل آفرید»،
در این رابطه گفتنی است كه حقیقت
انسان جنبه خاكی بودن او نیست. آیات بسیاری بر این نكته دلالت دارند كه تمام حقیقت انسان، جنبه روحانی او است و انسان از آن جهت كه صاحب
روح و
نفس است، انسان است؛ و گرنه از جهت جسمانی بودن، تفاوتی با حیوانات دیگر ندارد. پس تمام حقیقت انسان و ملاك انسانیت وی، روح او است،
این روح از جانب خدا به انسان داده شده است: فاذا سویته و نفخت فیه من روحی هنگامی كه او را نظام بخشیدم و از روح خود در او دمیدم»،
قرآن كریم در جایی دیگر تصریح می‌فرماید: قل الروح من امر ربی:بگو روح كار پروردگار من است»،
منظور از «امر ربی» «كارپروردگار و خدا» است. در آیات دیگر تصریح شده است كه روح منسوب به خدا است: من روحی ،
و من روحنا ،
و من روحه ،
می‌دانیم كه از نظر ادبی در این سه مورد، روح به ضمیرهای «ی» به معنای «من»، «نا» به معنای «ما» و «ه» به معنای «او» اضافه شده است.
مسلما منظور این نیست كه چیزی از خدا جدا شده است؛ زیرا خدا بسیط است و جزء ندارد تا جزئی از آن جدا شود؛ بلكه منظور این است كه این روح به خداوند تعلّق دارد؛ یعنی، هم بدن مخلوق خدا است و هم روح. اما این انتساب برابر نیست و روح انسان از شرافت بیشتری برخوردار است. پس تاكنون چند مطلب ثابت شد:
۱. حقیقت انسان به روح او است نه جسم او؛
۲. خداوند خالق و آفریننده انسان (هر دو جنبه مادی و روحانی او)است، اما در این میان روح را به خود منسوب كرده است؛
۳. روح از عالم الهی است و تعلّق خاص به خدا دارد كه نشان از شرافت او است.
بنابر نظر برخی، انسان در میان دو پرانتز قرار دارد: تولد و مرگ و در ورای آنها تاریكی است. اما انسان از نظر قرآن در میان پرانتز یاد شده نیست. انسان از جهان دیگر (عالم امر) آمده است و «من واقعی» او نیز، بدن و جهازات بدنی و توابع آنها نیست؛ بلكه «من واقعی» اونفس و روح او است كه ملاك شخصیت واقعی او می‌باشد،
نتیجه بحث این كه در پاسخ به سؤال «ما از كجا آمده‌ایم» قرآن می‌فرماید: «انا لله» و معنای این جمله این است كه ما هنر خداییم و از عالم امر، به این جهان هبوط كرده‌ایم. پس مبدأ انسان خدا است.
فلسفه اسلامی به طرز بدیعی این بحث را به تصویر كشیده است. بنابر نظر حكمت متعالیه ملاصدرا، موجودات ما سوی الله (موجوداتی كه هستی‌شان از خودشان نیست، بلكه در هستی وامدار خدا هستند) عین ربط و تعلق به خدایند؛ یعنی، با اراده الهی موجود شده‌اند و با اراده او باقی هستند و زندگی؛ مرگ و تمامی شؤون و حالات آنها، به دست خداوند است و آنها - از جمله انسان - هیچ استقلالی از خود ندارند. به عبارت دیگر آنها معلول و كار خدا هستند، و تمام هستی‌شان - در پیدایش و بقا - از خدا است.
پس انسان موجودی است كه تمام هستی (تمام هویت و شخصیتش) از خدا است و بستگی كامل به او دارد و مبدأ، مقصد و مقصود او نیز خداوند است. او سراسر نیاز و احتیاج به جانب بی‌نیاز مطلق است كه در پیدایش و بقا، فریاد الفقر فخری می‌زند. فلاسفه ما از این مطلب، به امكان فقری تعبیر كرده‌اند، (
در پایان تذكر این نكته ضروری است كه فلاسفه متكلمان، از بحث «از كجا آمده‌ایم؟» به عنوان خداشناسی و توحید تعبیر كرده و دلایل متعددی نیز برای اثبات وجود خدا اقامه نموده‌اند.
برای اطلاع از نظرهای آنان ر.ك:
۱. توحید، شهید مطهری، ص ۲۲۳ - ۲۹
۲. فطرت استاد شهید مطهری، ص ۱۱۰ - ۸۷ و ۲۰۰ - ۱۸۷
سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
