هبوط حضرت آدم از بهشت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: هبوط آدم،
بهشت،
حضرت آدم (علیه‌السّلام).
پرسش: هبوط آدم (علیه‌السّلام) از بهشت به چه معنا است؟
پاسخ اجمالی: «هبوط» به معنای پایین آمدن از بلندی (نزول) و ضد صعود (بالا رفتن) است و گاهی به معنای حلول در مکان نیز استعمال می‌شود.
بحث از هبوط آدم (علیه‌السّلام) و معنای این هبوط در مرحلهٔ اوّل به این نکته بستگی دارد که بهشتی را که حضرت آدم در آن سکونت داشت چگونه معنا کنیم! آیا این یک بهشت دنیایی بود یا آخرتی؟ آنچه مسلم است این است که بهشت جاودان نبود، بر این اساس هبوط، هبوط مقامی است؛ یعنی مراد از هبوط آدم از بهشت، بیرون راندن او از بهشت و محروم شدن از زندگی بهشتی (بهشت دنیایی) و اسکان او در زمین و برخورداری از زندگی همراه با رنج و سختی و مشقت است که در آیات متعددی از
قرآن مجید به آن اشاره شده است.
«هبوط» در لغت به معنای سقوط از بلندی به محل پایین و پست‌تر و نقیض صعود است.
در آیات متعددی از قرآن مجید، از اخراج آدم (علیه‌السّلام) از بهشت و اسکان او در زمین به هبوط تعبیر شده است:
•«وقلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو و لکم فی الارض مستقر و متاع الی حین؛
و در این هنگام به آنها گفتیم: همگی به زمین فرود آیید، در حالی‌که بعضی دشمن بعض دیگر خواهید بود.»
•«قلنا اهبطوا منها جمیعاً فاما یاتینکم منی هدی فمن تبع هدای فلاخوف علیهم ولا هم یحزنون؛
گفتیم همگی از آن فرود آیید! هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمده، کسانی که از آن پیروی کنند نه ترسی بر آنها است و نه غمگین شوند.»
•«قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو و لکم فی الارض مستقر و متاع الی حین؛
از مقام خویش فرود آیید، در حالی‌که بعضی از شما نسبت به بعض دیگر دشمن خواهید بود (
شیطان دشمن شما است و شما دشمن او) و برای شما در زمین قرارگاه و وسیلهٔ بهره‌گیری تا زمان معینی خواهد بود.»
همچنین در قرآن مجید هبوط به معنای حلول و استقرار یافتن در محل (شهر) نیز استعمال شده است. در قصهٔ
حضرت موسی (علیه‌السّلام) و
بنی‌اسرائیل قرآن می‌فرماید:
«...قال اتستبدلون الذی هو ادنی بالذی هو خیر اهبطوا مصراً فان لکم ما سالتم... ؛
...موسی گفت: آیا غذایی پست‌تر را به جای غذای بهتر انتخاب می‌کنید؟ (اکنون که چنین است بکوشید از این بیابان) در شهری فرود آیید؛ زیرا هر چه خواستید در آن‌جا برای شما وجود دارد...»
بحث از هبوط آدم (علیه‌السّلام) و معنای این هبوط در مرحلهٔ نخست به این نکته بستگی دارد که بهشتی را که حضرت آدم در آن سکونت داشت چگونه معنا کنیم، آیا این یک بهشت دنیایی بود (زمینی یا برزخی)، یا آخرتی؟ آنچه مسلم است این است که
بهشت خلد نبوده است، بر این اساس هبوط، هبوط مقامی است. به هرحال این بحث هم در میان مفسران مطرح شده است و هم در بین فلاسفه و هر یک در این زمینه نظریات و احتمالاتی را بیان فرموده‌اند و ما در این‌جا فقط نظریات مفسران را می‌آوریم:
طبرسی در تفسیر
مجمع البیان می‌فرماید: هبوط و نزول و وقوع مثل هم هستند (به یک معنا هستند) که عبارت است از: حرکت از بلندی به سوی پایین... و گاهی هبوط به معنای (حلول در مکان) استعمال می‌شود مثل آیهٔ شریفه که می‌فرماید: «اهبطوا مصراً»؛ یعنی وارد شهر شوید. (البته اخراج آدم و حوا از بهشت و هبوطشان (نزولشان) در زمین جنبهٔ عقوبت نداشت؛ زیرا دلیل داریم که انبیای الاهی در هیچ حالی مرتکب عمل قبیح نمی‌شوند و کسی که عقوبت را بر پیامبران جایز بداند، در حق آنها جفا کرده و بزرگ‌ترین تهمت ناروا را به
خداوند متعال وارد ساخته است... همانا خداوند آدم را از بهشت خارج کرد به دلیل این‌که با تناول از میوهٔ شجرهٔ ممنوعه، مصلحت تغییر کرد و حکمت و تدبیر الهی اقتضا نمود که او را به زمین بیاورد و به تکالیف و سختی‌های دنیا مبتلا سازد.)
علامه طباطبائی در این زمینه می‌فرماید: هبوط به معنای خروج از بهشت و استقرار در زمین و ورود به زندگی پر مشقت دنیا است». ظاهر آیه، «قلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو و لکم فی الارض مستقر و متاع الی حین»، و آیهٔ بعد از آن «قال فیها تحیون و فیها تموتون و منها تخرجون» این است که نحوهٔ حیات بعد از هبوط با حیات قبل از هبوط (زندگی در بهشت) فرق دارد. این زندگی همراه با مشقت و سختی است، اما زندگی در بهشت یک زندگی آسمانی بوده که در آن گرسنگی و تشنگی و سختی نبود. وی می‌گوید: بهشت آدم در آسمان بود، هر چند که بهشت آخرت و جنت خلد (که هر کس داخلش شد دیگر بیرون نمی‌شود) نبوده باشد. بله در این‌جا این سؤال باقی می‌ماند: که معنای آسمان چیست؟ و بهشت آسمانی چه معنا دارد؟
علامه طباطبائی در جایی دیگر در این زمینه می‌گوید: بهشت آدم از بهشت‌های دنیا بود، مراد این است که از بهشت‌های برزخی بود که در مقابل بهشت جاودان است.
ایشان در تبیین هبوط و خروج شیطان از جمع
ملائکه بعد از
سجده نکردن که در آیهٔ «قال فاهبط منها فما یکون لک ان تتکبر فیها فاخرج انک من الصاغرین»
آمده است می‌نویسد:
جملهٔ «فاخرج انک من الصاغرین» تاکید است برای جملهٔ «فاهبط منها»، برای این‌که هبوط همان خروج است، و تفاوتش با خروج تنها در این است که هبوط خروج از مقامی و نزول به درجه پایین‌تر است، و همین معنا خود دلیل بر این است که مقصود از هبوط فرود آمدن از مکان بلند نیست، بلکه مراد فرود آمدن از مقام بلند است و این مؤید ادعای ما است که گفتیم ضمیر در «منها» و «فیها» به منزلت بر می‌گردد، نه به آسمان و یا بهشت و شاید کسانی هم که گفته‌اند مرجع ضمیر، آسمان و یا بهشت است، مقصودشان همان منزلت باشد.
بنابراین، معنای آیه چنین می‌شود که خدای تعالی فرمود: به جرم این‌که هنگامی که ترا امر کردم سجده نکردی باید از مقامت فرود آیی؛ چون مقام تو مقام خضوع و فرمانبری بود و تو نمی‌بایستی در چنین مقامی
تکبر کنی، پس برون شو که تو از خوارشدگانی.
در جایی دیگر ایشان به نکتهٔ مهمی اشاره می‌کند و می‌گوید: «امر به هبوط یک امر تکوینی (تکلیف تکوینی) است که بعد از سکونت در بهشت و ارتکاب اشتباه اتفاق افتاده است پس در همین مخالفت با نهی الاهی و نزدیک شدن به درخت، هیچ دین و تکلیف الاهی در کار نبود؛ بنابراین، گناهی عبودیتی و معصیت مولوی تحقق پیدا نکرد».
در توضیح کلام
المیزان فی تفسیر القرآن باید گفت: نهی از نزدیک شدن به درخت مخصوص (الشجرة) یک نهی ارشادی بود، مانند این‌که طبیب به
مریض می‌گوید: اگر این غذا را بخوری به فلان بیماری مبتلا خواهی شد. در این‌جا هم خداوند فرمود به این درخت نزدیک نشو و از میوهٔ آن نخور؛ زیرا اگر از میوهٔ این درخت بخوری، نتیجه‌اش خروج از بهشت است. از این کلام علامه طباطبائی به خوبی معنا و مراد از از هبوط و علت آن روشن می‌شود.
آیت الله
جوادی آملی با پذیرش بهشت برزخی به عنوان مسکن
آدم و حوا، می‌گوید: حضرت آدم از نشئهٔ فرا طبیعت به محدودهٔ طبیعت منتقل شد و چنین انتقالی همان تنزل وجودی و مکانتی است. (مانند تنزل قرآن از نزد خدای سبحان برای هدایت مردم) نه تنزل بدنی و مکانی. علاوه بر‌این این هبوط چون همراه با
توبه و اجتباء حضرت آدم بود، از آن به
هبوط ولایت و خلافت یاد می‌شود.
هبوط ابلیس سقوط از منزلت بود، ولی هبوط آدم با حفظ کرامت، در زمین بود؛ یعنی استقرار در زمین مشترک بین آدم و ابلیس بود، اما ابلیس با فقد درجهٔ پیشین وارد زمین شد و آدم با حفظ مرتبت قبلی در زمین مستقر شد.
پس شیطان دو نحوه هبوط داشت: اولی هبوطی از جایگاه و منزلت فرشتگان که پس از استکبار از سجدهٔ برای آدم حاصل شد و لازمهٔ آن هبوط از بهشت به عنوان منزلت و شان رفیع بود و آیهٔ «قال فاهبط منها فما یکون لک ان تتکبر فیها فاخرج انک من الصاغرین»
به آن اشاره دارد. و دیگری هبوطی از بهشت به عنوان یک مسکن موقت که برای اغوای آدم و حوا به آن راه پیدا کرده بود و این هبوط پس از اغوای آدم و حوا و به همراه آن دو بزرگوار تحقق یافت.
تفسیر نمونه با طرح این پرسش که بهشت آدم کدام بهشت بود؟ در پاسخ می‌نویسد: اگرچه بعضی آن را بهشت موعود نیکان و پاکان می‌دانند، ولی ظاهر این است که آن بهشت نبود، بلکه یکی از باغ‌های پر نعمت و روح‌افزای یکی از مناطق سر سبز زمین بود؛ زیرا اولاً: بهشت موعود، نعمت جاودانی است که در آیات بسیاری از قرآن به این جاودانگی بودنش اشاره شده و بیرون رفتن از آن ممکن نیست. ثانیاً: ابلیس آلوده و بی‌ایمان را در آن بهشت راهی نخواهد بود؛ زیرا آن‌جا نه جای وسوسه‌های شیطانی و نه جای نافرمانی خدا است. و ثالثاً: در روایاتی که از طرق
اهل‌بیت (علیه‌السّلام) به ما رسیده، این موضوع صریحاً آمده است.
یکی از راویان حدیث می‌گوید: از
امام صادق (علیه‌السّلام) راجع به بهشت آدم پرسیدم، امام (علیه‌السّلام) در جواب فرمود: باغی از باغ‌های دنیا بود که خورشید و ماه بر آن می‌تابید، و اگر بهشت جاودان بود هرگز آدم از آن بیرون رانده نمی‌شد.
و از این‌جا روشن می‌شود که منظور از هبوط و نزول آدم به زمین نزول مقامی است، نه مکانی؛ یعنی از مقام ارجمند خود و از آن بهشت سر سبز پایین آمد.
این احتمال نیز داده شده است که این بهشت در یکی از کرات آسمانی بود. هر چند بهشت جاویدان نبود. در بعضی از روایات اسلامی نیز اشاره به بودن این بهشت در آسمان شده است، ولی ممکن است کلمهٔ سماء (آسمان) در این‌گونه روایات اشاره به مقام بالا باشد، نه مکان بالا.
به هر حال شواهد فراوانی نشان می‌دهد که این بهشت غیر از بهشت سرای دیگر است؛ چرا که آن پایان سیر انسان است و این آغاز سیر او بود؛ این مقدمهٔ اعمال و برنامه‌های او است و آن نتیجهٔ اعمال و برنامه‌هایش.
این تفسیر در جای دیگر می‌گوید: هبوط در لغت به معنای پایین آمدن اجباری است، مانند سقوط سنگ از بلندی و هنگامی که در مورد انسان به کار رود به معنای پایین رانده شدن به عنوان مجازات است.
با توجه به این‌که آدم برای زندگی در روی زمین آفریده شده بود و بهشت نیز منطقهٔ سرسبز و پر نعمتی از همین جهان بود، هبوط و نزول آدم در این‌جا به معنای نزول مقامی است نه مکانی؛ یعنی خداوند مقام او را به جهت ترک اولی تنزل داد و از آن همه نعمت‌های بهشتی محروم ساخت و گرفتار رنج‌های این جهان کرد.
سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «هبوط حضرت آدم از بهشت» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۹/۳۰.
