نام امام علی در آیه ۴۱ سوره حجر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آیه،
سوره حجر،
امام علی (علیه‌السّلام).
پرسش: آیا در آیه ۴۱ سوره حجر «قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ»، نام امام علی (علیه‌السّلام) به صراحت برده شده است؟!
پاسخ اجمالی: قرائت مشهور، این فراز را «عَلَیَّ» و به صورت
جار و مجرور و متشکّل از دو کلمه خوانده‌اند، ولی نام امام علی (علیه‌السّلام)
صفت مشبهه است بر این اساس، نمی‌توان مدعی شد که این آیه صریحاً متضمن نام امام باشد. البته، قرائتی هم وجود دارد که کلمه مورد نظر را «صراطٌ عَلِیٌّ» به صورت صفت مشبهه و
صفت و موصوف خوانده‌اند که در این صورت معنایش آن خواهد بود که این‌راه، راه ارزش‌مند و بلند مرتبه‌ای است. به عبارتی،
اخلاص راهی بلند مرتبه است. نهایتاً در این صورت آن‌حضرت طبق روایات یکی از بزرگ‌ترین نمادهای صراط مستقیم است.
قرائتی غیر مشهور نیز این فراز را «هذا صِراطُ عَلَیٍّ مُسْتَقِیمٌ» به صورت
مضاف و مضاف الیه می‌خواند. بر اساس این قرائت نادر می‌توان گفت که نام امام علی (علیه‌السّلام) صریحاً در آیه آمده است.
بر اساس آیات ۳۹ و ۴۰ سوره حجر،
شیطان پس از آن‌که بر اثر سرپیچی از درگاه الهی رانده شد، گفت: پروردگارا، به دلیل آن‌که مرا گمراه ساختی، و این انسان زمینه بدبختی مرا فراهم ساخت، من نعمت‌های مادی روی زمین را در نظر آنان زینت می‌دهم، و انسان‌ها را به آن مشغول می‌کنم و همه را گمراه خواهم ساخت، مگر بندگان پاک و خالصت را.
خداوند پس از نقل این سخن شیطان، در آیه ۴۱ می‌فرماید:
«هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ؛
این راهی است مستقیم بر عهده من.»
علامه طباطبایی می‌فرماید: که این سخن کنایه‌ای به شیطان است مبنی بر این‌که همه امور به دست خدا است و حتی شیطان هم در کارهایش بی‌نیاز از او نیست و این مانند آن است که دریا و کوه به دریانورد و کوه‌نورد بگوید که چاره‌ای نداری جز آن‌که بر من گذر کنی. این‌که خدا به شیطان می‌گوید که راه تو در اختیار من است، معنایش این است که راه شیطان هم مانند همه امور از هر جهت متوقف به
حکم و قضای خدا است، او است که هر چیزی از ناحیه‌اش آغاز می‌گردد و به سویش انجام می‌پذیرد، پس هیچ امری نیست، مگر این‌که او
رب و
قیوم بر آن است.
بر این اساس، خدای تعالی در قبال اظهارات ابلیس پاسخ داد: آنچه گفتی که به زودی (جز‌اندک افرادی) همه مردم را گمراه می‌کنی، گویا برای خود استقلالی در نظر گرفته و تمام فعالیت‌هایت را با حول و قوه و مشیت خود انجام می‌دهی! باید بدانی که سخت در اشتباهی؛ زیرا غیر از من کسی مستقل و مالک این تصرفات و حاکم بر آنها نیست؛ از هر کسی هم که سر زند به حکم و قضای من است. اگر وسوسه کنی به اذن من کردی، و اگر نتوانی و ممنوع شوی، به مشیت من ممنوع شده‌ای،...تو تنها توان تصرف در اموری را داری که من به تو قدرت عمل داده‌ام و اراده من نیز بر آن قرار گرفته که بر بندگان خالص من تسلطی نداشته باشی، و تنها بر کسانی مسلط باشی که از تو پیروی کنند.
در حقیقت خدای متعال در این کلام می‌خواهد خیال باطل استقلال در امور و توانایی نامحدود برای گمراهی انسان‌ها را از مغز شیطان بیرون کند.
اما آیا در این زمینه که آیا منظور از «علیّ» در آیه ۴۱، تصریح به نام امام علی (علیه‌السّلام) بوده و یا تنها کنایه‌ای از حضرتشان بوده و یا آن‌که ارتباط ویژه‌ای با ایشان ندارد، باید قرائت‌های مختلف را بررسی کرد :
قرائت مشهور، این فراز را «عَلَیَّ» و به صورت جار و مجرور و متشکّل از دو کلمه خوانده‌اند، و نام امام علی (علیه‌السّلام) صفت مشبهه بوده و بر این اساس، نمی‌توان مدعی شد که این آیه صریحاً متضمن نام امام می‌باشد.
بر اساس این قرائت، معنای آیه آن است که خدا می‌فرماید که حفاظت از مخلصان در برابر شیطان، از اموری است که آن‌را بر خود واجب و لازم دانسته‌ام. به عبارت دیگر، خداوند مقرر فرمود که اخلاص همان صراط مستقیمی است، که هر کس آن‌را پیمود نجات می‌یابد، و کسی که از آن منحرف شد هلاک خواهد شد.
مانند آیه شریفه دیگری که خدا در آن فرمود:
«کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ؛
خدا رحمت و دلسوزی را بر خود واجب نمود.»
البته، قرائتی هم وجود دارد که کلمه مورد نظر را «صراطٌ عَلِیٌّ» به صورت صفت مشبهه و صفت و موصوف خوانده‌اند که در این صورت معنایش آن خواهد بود که این‌راه، راه ارزش‌مند و بلند مرتبه‌ای است.
به عبارتی، اخلاص راهی بلند مرتبه است که در این صورت هم نمی‌توان لزوماً مصداق آن‌را تنها یک شخص - حتی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) دانست، اگرچه آن‌حضرت یکی از بزرگ‌ترین نمادهای صراط مستقیم است که محتوای برخی روایات را نیز می‌توان این‌گونه تحلیل کرد:
ابو‌حمزه ثمالی از
امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد آیه «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ» می‌پرسد و پاسخ می‌شنود: به خدا سوگند، آن صراط مستقیم علی (علیه‌السّلام) است، به خدا سوگند، علی میزان و صراط است.
در همین راستا، راوی می‌گوید:
«و دَخَلْتُ عَلَی اَبِی جَعْفَرٍ فَقُلْتُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ اِنِّی اَکْرَهُ اَنْ اَشُقَّ عَلَیْکَ فَاِنْ اَذِنْتَ لِی اَنْ اَسْاَلَکَ سَاَلْتُکَ فَقَالَ سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ قَالَ قُلْتُ اَسْاَلُکَ عَنِ الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ مَا قَوْلُ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ قَالَ صِرَاطُ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ
[۹] فَقُلْتُ صِرَاطُ عَلِیٍّ فَقَالَ صِرَاطُ عَلِیِّ (بْنِ اَبِی طَالِبٍ)؛
نزد
امام باقر (علیه‌السّلام) رفته و عرض کردم فدایت شوم، اگر اجازه دهی سؤالی از شما بپرسم؟ امام فرمود: هرچه می‌خواهی بپرس. پرسیدم: تفسیر این سخن خدای متعال چیست که در
قرآن فرمود: «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ»؟ آن‌حضرت پاسخ داد: منظور از آن، راه علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) است.»
البته گزارش‌هایی وجود دارد که قرائتی غیر از قرائات مشهور را ارائه کرده و این فراز را «هذا صِراطُ عَلَیٍّ مُسْتَقِیمٌ» به صورت مضاف و مضاف الیه می‌خواند. بر اساس این قرائت نادر می‌توان گفت که نام امام علی (علیه‌السّلام) صریحاً در آیه آمده باشد:
از
امام صادق (علیه‌السّلام) از پدرش، از پدرانش (علیه‌السّلام) نقل شده است: روزی خلیفه دوم به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفت همیشه شما به علی می‌فرمایید که تو برای من مانند
هارون نسبت به
موسی هستی، با این‌که خداوند در قرآن هارون را یادآوری کرده، ولی نامی از علی در قرآن نیست. پیامبر فرمود:... آیا نشنیده‌ای سخن خدای متعال را که «هَذَا صِرَاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیم».
برخی مفسران از این اخبار (با فرض صحت سند) چنین برداشت کرده‌اند که صراطی که بر خداوند لازم بود بیان فرماید، همان صراط علی (علیه‌السّلام) بود و او صراط مستقیم است.
چنان‌که
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: «وَ عَلِیٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «نام امام علی در آیه ۴۱ سوره حجر» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۰/۲۱.
