مسجد و آداب آن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مسجد.
پرسش: آیا منابع شیعی توصیه‌هایی برای ساخت مسجد و بیان آداب آن دارند؟
پاسخ: اگرچه در
روایات اسلامی، به دلیل نقش تعیین‌کننده مسجد در حاکمیت ارزش‌های دینی، تأکید فراوانی در گسترش فرهنگ ساختن مسجد در جامعه اسلامی شده است، اما می‌توان گفت چگونگی معماری ساختمان مسجد، بستگی به نیاز و شرایط زمان و مکان دارد که با تأمل در راه‌نمایی‌های کلی پیشوایان دین، اصولی مانند وسیع و جادار ساختن مسجد برای پیش‌بینی ظرفیت مورد نیاز آیندگان، رعایت سادگی و... به‌عنوان فرهنگ معماری اسلامی مسجد، از آنها به دست می‌آید.
به دلیل نقش تعیین‌کننده مسجد در حاکمیت ارزش‌های دینی، روایات اسلامی، تأکید فراوانی در گسترش
فرهنگ ساختن مسجد در جامعه اسلامی دارند و توصیه می‌کنند که مسلمانان، به هر اندازه که می‌توانند، با ساختن مسجد در هر جایی که مورد نیاز باشد، در شهر و روستا و جاده‌های ارتباطی، به گسترش این فرهنگ کمک کنند.
تا آن‌جا که از باب مبالغه، در حدیثی از پیامبر گرامی
اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ روایت شده است:
«وَ مَنْ بَنَی مَسْجِداً وَ لَوْ مَفْحَصَ قَطَاةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّة»؛ «هر کس مسجدی بسازد، اگرچه به‌قدر آشیانه مرغ سنگ‌خواره باشد، خداوند برای او خانه‌ای در
بهشت، خواهد ساخت».
هم‌چنین این
سخن در روایت دیگری از
امام صادق علیه‌السلام نیز نقل شده است.
چگونگی معماری ساختمان مسجد، بستگی به نیاز و شرایط زمان و مکان دارد؛ اما با تأمل در راه‌نمایی‌های کلی پیشوایان دینی در منابع روایی
شیعه و سنی، چند نکته را می‌توان به‌عنوان اصول فرهنگ معماری اسلامی مسجد، از آنها استنباط کرد:
نکته‌ای که در برخی روایات به آن اشاره شده، این است که در ساختن
مسجد، نباید تنها نیاز فعلی مردم را در نظر گرفت؛ بلکه باید تا حد امکان، نیاز آیندگان را نیز مد نظر داشت تا کم‌تر نیاز به تخریب آن برای توسعه پدید آید.
چنان‌که در روایتی نقل شده است:
أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ أَتَی عَلَی قَوْمٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَهُمْ یَبْنُونَ مَسْجِدًا لَهُمْ، فَقَالَ: «أَوْسِعُوهُ تُمْلَئُوهُ»؛
پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بر گروهی از
انصار که برای خود مسجدی می‌ساختند، وارد شد و فرمود: «وسیع و جادار بنایش کنید که (در آینده) آن‌را پُر خواهید کرد».
روایاتی که مسجدسازی پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ را توصیف می‌کنند یا از آراستن مسجد با طلا و نقاشی نهی می‌کنند، در واقع، به لزوم رعایت اصل سادگی در معماری مسجد، اشاره دارند. به دیگر سخن، بهره‌گیری از هنر در معماری مسجد، اگر صرفاً برای ایجاد جاذبه ظاهری باشد و با
فلسفه پایه‌گذاری مسجد همسو نباشد، نکوهیده است. در این‌جا به هر دو دسته از روایات اشاره می‌شود:
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ مسجدش را با خشت خام ساخت. وقتی جمعیت مسلمانان بسیار شدند، گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی بر مسجد بیفزایند. پیامبر (این پیشنهاد را) پذیرفت و دستور داد بر آن افزودند و آن را به‌صورت یک خشت و نیم خشت، بنا کرد. باز هم مسلمانان، بسیار شدند و گفتند: ای پیامبر خدا ! کاش دستور می‌دادی مسجد را بزرگ کنند. پیامبر قبول کرد و دستور داد آن را بزرگ کردند و دیوار آن را با آجر یک در میان افقی و عمودی، بنا نمودند. سپس گرما بر آنان، شدت یافت. گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی سایه‌بانی بر مسجد می‌ساختند. دستور داد تا ستون‌هایی از تنه
درخت خرما بر پا کنند. سپس چوب‌های پهن، شاخ و برگ خرما و اِذخَر بر آن افکنند
و در آن به سر بردند، تا آن‌که باران بارید و از (سقف) مسجد بر آنان چکید. گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی مسجد را گِل اندود کنند. فرمود: نه ! و سایه‌بانی همچون سایه‌بان موسی (کافی است). چنان بود تا آن‌که پیامبر خدا از
دنیا رفت. دیوار مسجد پیش از آن‌که سایه‌بان بر آن بزنند، به اندازه یک قامت بود. هرگاه که سایه به اندازه یک گز که به اندازه آغل بُز بود می‌رسید،
نماز ظهر را و چون سایه دو برابر آن می‌شد، نماز عصر را می‌خواند».
پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در بیان نشانه‌های آخر زمان فرمود: «ای سلمان! در آن هنگام، مسجدها همچون کلیساها و کنیسه‌ها زینت می‌شوند».
پیامبر خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمود: «هر گاه دیدید که قرآن‌ها، جامه‌ای زیبا بر تن کرده‌اند و مساجد، زینت یافته‌اند و مناره‌ها، قد برافراشته‌اند و
قرآن، با ساز و آواز خوانده می‌شود و مسجدها، گذرگاه قرار گرفته‌اند،
مؤمن در آن روزگار، از گوگرد سرخ، کمیاب‌تر خواهد بود. آری! مساجدشان آذین‌بندی و جسمشان پاکیزه؛ اما دل‌هایشان از مُردار، بدبوتر است».
از
امام باقر علیه‌السلام درباره نماز خواندن در مسجدهای نقاشی شده پرسیده شد. آن حضرت در پاسخ فرمود: «آن را نمی‌پسندم؛ اما امروزه، شما را زیان نمی‌رساند. اگر
عدل بر پا شود، خواهید دید در این باره چه خواهد کرد».
در منابع
اهل سنت نیز روایاتی از
سیره عملی پیامبر گرامی اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نقل شده، که مشابه روایات شیعه است؛ مانند روایات زیر:
«مسجد (پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله) در زمان پیامبر خدا با خشت بنا شده بود و سقفش از شاخه بی‌برگ نخل و ستون‌هایش تنه درخت خرما بود.
ابوبکر، چیزی بدان نیفزود؛ اما
عمر آن را توسعه داد و بر همان بنیانش که در زمان پیامبر خدا بود با خشت خام و شاخه‌های نخل و ستون‌های چوبی ساخت. سپس عثمان، افزایش بسیاری در آن پدید آورد و دیوارش را با سنگ‌های نقش‌دار و گچ‌بُری، و ستون‌هایش را با سنگ‌های نقش‌دار، و سقفش را با چوب ساج، بنا کرد».
در حدیثی قدسی،
خداوند می‌فرماید: «خانه‌ها را برایم برافراشته می‌سازند و مسجدها را به خاطر من، آذین می‌بندند. مرا چه حاجت به برافراشتن خانه‌هایی که در آنها سُکنا نمی‌گزینم، و به آراستن مسجدهایی که در آنها وارد نمی‌شوم! به افراشتن آنها فرمان داده‌ام، تنها برای این‌که در آنها یاد شوم، و تسبیحم کنند، درحالی‌که جان‌ها و خردها و دل‌هایشان را آلوده کرده و ویران می‌سازند».
همان‌طور که گفته شد در چگونگی ساخت و معماری مسجد باید زمان و مکان لحاظ شود، و منظور این نیست که امروزه با
پیشرفت ساخت‌و‌ساز و پیدایش مصالح ساختمانی جدید و تغییر شیوه‌های معماری، هنوز با گِل و خشت و چوب مسجد ساخته شود، بلکه پیام این دسته از روایات رعایت سادگی در ساخت مسجد است؛ به‌گونه‌ای که متناسب با محل
عبادت باشد.
اصولاً تشبّه به غیر مسلمانان، به دلیل آثار سوء روانی و اجتماعی آن، از نظر
اسلام همواره ممنوع است.
چنان‌که از
امام علی علیه‌السلام روایت شده است:
«قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُم»؛ «کسی که خود را شبیه مردمی سازد، جز به‌نُدرت در آستانه آن قرار می‌گیرد که از آنان باشد».
اما در خصوص معماری مسجد، از برخی روایاتی که از کنگره‌سازی در مساجد نهی کرده‌اند، چنین برمی‌آید که دلیل این نهی، همانند شدنِ مسجد به معابد یهود و نصاراست؛ مانند این‌که پیامبر گرامی اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمود: «می‌بینم شما را که پس از من، مسجدهایتان را کنگره‌دار می‌سازید، همان‌گونه که یهود، کنیسه‌های خود را و مسیحیان، کلیساهایشان را کنگره‌دار می‌سازند».
هم‌چنین در روایت دیگری از
امام محمدباقر علیه‌السلام در بیان سیره امام
علی علیه‌السلام آمده است که محراب‌های خاصی را که شبیه قربانگاه‌های
یهود بود، از بین می‌برد: «أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَزَّازِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه‌السلام: «أَنَّ عَلِیّاً ـ علیه‌السلام ـ کَانَ یَکْسِرُ الْمَحَارِیبَ إِذَا رَآهَا فِی الْمَسَاجِدِ وَ یَقُولُ کَأَنَّهَا مَذَابِحُ الْیَهُود».
بدیهی است که تفاوتی میان یهود و نصارا با سایر فِرق غیر مسلمان، در نکوهیده بودن
تقلید از معابد آنان نیست.
فقیه گران‌مایه شیعه، مؤلف «
جواهر الکلام»، پس از نقل آرای فقیهان پیشین و تبیین مقصود آنان از
فتوا دادن به
کراهت محراب‌سازی در مساجد، در مقام نتیجه‌گیری، چنین می‌نویسد: آنچه در مسئله محراب‌سازی مکروه است، یکی از این سه چیز است: مقصوره (به‌صورت حجره کوچک و خلوت‌خانه)، محراب‌های بسیار فرو رفته در دیوار که شبیه مقصوره است، و محراب‌های ویژه‌ای که به شکل مستقل در (برخی) مساجد ساخته می‌شود و شبیه قربانگاه‌های یهود است... و اما محراب‌هایی که تنها به‌صورت اثری در دیوار و با هدف نمایاندن
قبله ایجاد می‌شوند و یا اندکی در دیوار فرو رفته‌اند، هیچ کراهتی ندارند؛ چنان‌که سیره متداول امروزه به دور از هرگونه واکنش منفی، به کارگیری چنین محراب‌هایی را تأیید می‌کند؛ بلکه کم‌تر مسجدی است که فاقد چنین محرابی باشد.
پایگاه اسلام کوئست.
