مراد از مصحف فاطمه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مصحف فاطمه،
جبرئیل،
امیرالمومنین،
قرآن،
اهل‌بیت.
پرسش: مراد از مصحف فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) چیست؟
پاسخ اجمالی: نام مصحف هر مجموعه نگاشته‌ای را شامل می‌شود. مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) کتابی است که حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از جبرئیل دریافت نموده، سپس آن را به امیرالمومنین (علیه‌السّلام) املا کرده است. نام این کتاب در منابع شیعی آمده است. در محتوای مصحف، با توجه به اینکه تنها در اختیار
امامان (علیهم‌السّلام) است، اختلاف شده است.
مصحف، کتاب حضرت فاطمه (علیهاالسلام) است که آن حضرت از جبرئیل دریافت نموده، سپس آن را بر امیرالمومنین (علیه‌السّلام) املا کرده است. نام مصحف اختصاص به
قرآن کریم نداشته و هر مجموعه نگاشته‌ای را شامل می‌شود.
کاربرد بسیار این واژه برای قرآن کریم پس از قرن اول هجری، باعث شد از این نام، قرآن به ذهن متبادر شود.
از‌این‌رو، مصحف فاطمه زهرا (علیهاالسلام)، کتاب قرآن نیست.
از این کتاب در روایات اهل بیت (علیهم‌السّلام) و در منابع شیعی یاد شده
که شماری از این روایات دارای اسناد معتبر هستند. در اصل وجود این کتاب، تردیدی نیست. در روایت موثق ابو‌عبیده از
امام صادق (علیه‌السّلام) در باره این کتاب چنین آمده است: «پس از رسول اللّه (صلیاللهعلیهوآله)، حضرت فاطمه (علیهاالسلام) ۷۵ روز عمر کرد و چون‌اندوه شدیدی در فراق پیامبر داشت،
جبرئیل نزد وی آمد و او را گرامی داشت و تسلّی می‌داد و از پدرش و جایگاه وی و نیز
[از همه
] آنچه پس از آن حضرت (علیهاالسلام) در نسل وی خواهد بود، خبر می‌داد. مجموع این سخنان که امیرالمومنین (علیه‌السّلام) آنها را نوشته، «مصحف فاطمه (علیهاالسلام)» است.
روایات مربوط به مصحف، نشان دهنده
محدَّثه بودن آن حضرت و جایگاه و جلالت ویژه ایشان نزد
خداوند هستند، تا آنجا که فرشتگان با آن حضرت سخن گفتند و مصحف ایشان، ثمره همین گفتگوهاست.
املای محتوای این کتاب در روایات، از سوی خداوند، به واسطه فرشته‌ای که همان جبرئیل است انجام می‌شد. از‌این‌رو تفاوت، عبارت‌ها در روایات از املا کننده مطالب این کتاب، موجب تعارض در محتوای روایات نیست.
تعبیر از جبرئیل با عنوان «رسول اللّه» در یک روایت، برخی را بر این تصور داشته که این کتاب، املای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است.
چنان‌که این استدلال که نزول جبرئیل بر کسی، ملازم با
نبوت او خواهد بود، برخی دیگر را نیز به این تصور وا داشته است.
اما آنچه در هر دو دلیل خدشه می‌کند آن است که هم در قرآن و هم در تعبیرهای دیگر، «رسول» به جبرئیل هم اطلاق شده است. چنان‌که جبرئیل نزد غیر انبیا هم آمده است. از‌این‌رو، در این روایت، به قرینه بسیاری دیگر از روایات، مراد از «رسول اللّه»، جبرئیل (علیه‌السّلام) است. اگر چه در برخی روایات هم این‌گونه بیان شده که جبرئیل با صدای
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سخن می‌گفت تا نوعی التیام برای حضرت فاطمه (علیهاالسلام) باشد. البته ممکن است مراد از «رسول اللّه» در آن روایت نیز «صدای رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله)» بوده است. اما دلیل دوم هم دلالتی ندارد؛ چه اینکه نزول جبرئیل (علیه‌السّلام) با نبوت شخص ملازمه‌ای ندارد. ادله نازل نشدن جبرئیل پس از پیامبر (صلیاللهعلیهوآله)، ناظر به این معنا هستند که نزول وی برای یک
تشریع جدید دیگر انجام نخواهد شد.
از سوی دیگر، همه روایات مربوط به مصحف و نیز همه عالمان شیعه، نگارنده مصحف را امیرالمومنین (علیه‌السّلام) دانسته‌اند.
در برخی روایات، حجم این کتاب، سه برابر قرآن ذکر شده است؛ با این تصریح که هیچ چیزی از قرآن در آن نیست.
اما در محتوای مصحف، با توجه به اینکه به دست کسی نرسیده و تنها در اختیار امامان (علیهم‌السّلام) است، اختلاف شده است. مضمون‌های این مصحف در روایات این‌گونه گزارش شده‌اند:
۱. حقایقی چون جایگاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و فرزندان حضرت زهرا (علیهاالسلام)بیان رویدادهای آیندهیاد پیامبران و اوصیای آناننام پادشاهان و حاکمان تا قیامتتا آنجا که برخی امامان خبر دادن‌های خود از آینده را به این مصحف مستند کرده‌اند.
۲. برخی افراد، محتوای مصحف را امثال و حکم، مواعظ، عبرت‌ها، اخبار و نوادر دانسته‌اند، ولی در هیچ یک از روایات سخنی از این موضوعات نیامده است.
۳. برخی کسان احکام شرعی، آداب و اخلاق و اتفاق‌ها و حوادث آینده را مضمون مصحف دانسته‌اند، اما روایتی به صراحت وجود احکام و حلال و حرام را در این مصحف نفی کرده است. در روایت ۱۲۵ از امام صادق (علیه‌السّلام) در باره جفر ابیض (پوست بزغاله سفید.) و محتویات آن از که چندین کتاب، از جمله مصحف فاطمه (علیهاالسلام)، نام برده است. در پی نام مصحف، امام (علیه‌السّلام) تصریح کرده که هیچ چیز از قرآن در آن نیست و سپس تصریح شده که «در آن مطالبی هست که مردم را به ما نیازمند می‌کند، ولی ما به کسی نیازی نداریم». کسانی ضمیر اشاره را به مصحف بازگردانده‌اند و وصف محتوای آن دانسته‌اند. اما در ظاهر ضمیر اشاره، به جفر ابیض باز می‌گردد. جفر در واقع نام بقچه‌ای بوده که این کتاب‌ها در آن جمع شده است.
۴. در روایت ۱۲۶ به نقل از امام صادق (علیه‌السّلام) این‌گونه آمده که وصیت فاطمه (علیهاالسلام)، در مصحف آمده است. به نظر می‌رسد اشتمال مصحف بر وصیت آن حضرت، مانعی نداشته باشد؛ اما با سیاق مصحف سازگار نیست. از‌این‌رو، شاید وصیت‌های جبرئیل به حضرت فاطمه (علیهاالسلام) در باره فرزندان ایشان و آنچه برای آنها پیش خواهد آمد، مورد نظر باشد.
چنان‌که اشاره شد، در مصحف فاطمه (علیهاالسلام) کلمه‌ای از قرآن ذکر نشده است. در روایاتی به این مضمون تصریح شده است.
بنابر این، آنچه در برخی از گزارش‌ها آمده که در مصحف فاطمه برخی از آیات قرآن به گونه‌ای دیگر آمده‌اند، فاقد اعتبار است،
مانند: روایتی که
محمّد بن سلیمان دیلمی از ابو‌بصیر نقل کرده و در آن گزارش شده است که امام صادق (علیه‌السّلام) آیات اول و دوم
سوره معارج را این‌گونه تلاوت کرد: «سال سائل بعذابٍ واقعٍ للکافرین بولایة علی لیس له دافع» و یادآور شده که در مصحف فاطمه (علیهاالسلام) این‌گونه بوده است.
برخی نیز با استناد به این روایت، بر آنند که مصحف فاطمه (علیهاالسلام) مشتمل بر آیات قرآن یا تفسیر آن بوده است. از‌این‌رو، روایاتی که وجود قرآن در مصحف را نفی می‌کنند، برای جلوگیری از آن هستند که مصحف به عنوان کتابی که
خداوند وحی کرده، متمم قرآن تلقی نشود و وجود مطالبِ افزون بر قرآن را در آن نفی می‌کنند.
این روایت با اسناد گوناگون نقل شده، که در همه این نقل‌ها که سندهایی شبیه هم دارند، راوی خبر، محمّد بن سلیمان دیلمی است که گاه بصری و گاه نصری خوانده شده است
و رجالیان با قاطعیت او را ضعیف و غالیِ
مطرود دانسته‌اند. از‌این‌رو، نقل او پذیرفتنی نیست.
افزون‌تر اینکه، این روایت با روایاتی که به صراحت وجود قرآن در مصحف فاطمه (علیهاالسلام) را نفی می‌کنند در
تعارض است.
مصحف فاطمه (علیهاالسلام)، بر اساس روایات به عنوان
میراث امامت، نزد امامان (علیهم‌السّلام) باقی است و از امامی به امام دیگر به
ارث می‌رسد.
بلکه در برخی روایات، همراه داشتن مصحف فاطمه (علیهاالسلام) یکی از نشانه‌های امامت شمرده شده است.
سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «مراد از مصحف فاطمه» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۳/۳۱.
