• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

علت نکره آمدن کلمه نقص در آیه 155 بقره

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: خوف، امتحان الهی، ایمان، عطف، معرفه، نکره، سوره بقره.

پرسش: آیه ۱۵۵ سوره بقره در صدد بیان چه مطلبی است؛ و چرا کلمه «نقص» با آن که به صورت نکره آمده، به اسم معرفه «الخوف» عطف شده است؟

پاسخ اجمالی: کلمه «نَقصٍ» ممکن است به کلمه «شَیْءٍ» و یا به کلمه «الْخَوْفِ» عطف شده باشد، ولی در صورت دوم «عطف اسم نکره به اسم معرفه» است؛ چنین عطفی در زبان عرب اشتباه نیست و کاربرد فراوانی دارد؛ مانند جاء حسن و رجل (حسن و مردی آمدند).
علت نکره آمدن کلمه «نقص»، عدم تعیین است. یعنی خدای متعال نمی‌خواسته نوع خاصی از نقص را در این‌جا مشخص کند.


خدای متعال در آیات مختلف قرآن به مردم اعلام کرده است که آنان را مورد آزمایش قرار خواهد داد،
[۱] محمد/سوره۴۷، آیه۳۱.    
و هیچ‌کس را به صرف ایمان آوردن، و اقرار زبانی، پاداش نمی‌دهد.
[۲] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲.    
در آیه «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْاَمْوَالِ وَ الْاَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ»،
[۳] بقره/سوره۲، آیه۱۵۵.    
با توضیح بیشتر، انواع و عرصه‌های امتحان الهی را بیان کرده است. اولین مورد آزمایش، مقداری ترس است (نه ترس همیشگی) که منشأ این ترس، دشمنی مشرکان با مسلمانان بوده است. دومین مورد آزمایش مقداری گرسنگی است که بر اثر اشتغال به امر جهاد و رها کردن کسب روزی، به سراغ مسلمانان آمده و یا این‌که به علت وقوع قحطی و خشکسالی پدید آمده.
[۴] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.    
البته به نظر می‌رسد که منشأ این مشکلات محصور به این موارد نباشد؛ چرا که این امتحانات مختص به مسلمانان صدر اسلام نبوده و همه باید مورد آزمایش قرار بگیرند.
موارد دیگر آزمایش، از بین رفتن کلی یا جزئی اموال و دارایی انسان و آسیب جانی (شامل مرگ و بیماری و معلولیت) و ثمره و منافع اموال انسان است که مؤمنین باید خود را برای رویارویی با این ابتلائات و آزمایش‌ها، خود را آماده سازد.

درباره این‌که کلمه «نقص» به چه کلمه‌ای عطف شده است، دو احتمال وجود دارد:
[۵] قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج۲، ص۱۹۷، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.    

• واژه «نَقصٍ» عطف به واژه «الْخَوْفِ» باشد،
[۶] درویش، محیی‌الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج۱، ص۲۱۵، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.    
که در این صورت، «عطف اسم نکره به اسم معرفه» خواهد بود.
چنین عطفی در زبان عرب اشتباه نیست و کاربرد فراوانی دارد؛ مانند جاء حسن و رجل (حسن و مردی آمدند).
• «نَقصٍ» را عطف به واژه «شَیْءٍ» که در ابتدای آیه قرار دارد بدانیم،
[۷] صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج۲، ص۳۱۲، دمشق‌، بیروت، دار الرشید، مؤسسة الایمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.    
[۸] حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج۱، ص۲۶۰، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
که با این فرض، «عطف نکره به نکره» خواهد بود.
هر کدام از این دو احتمال، مؤیداتی برای خود دارد. مؤید عطف به «شیء» تطابق در نکره بودن و آمدن بیان بعد از کل است و مؤید عطف به «خوف»، نزدیک بودن به معطوف و قرار داشتن «نقص» تحت عنوان شیء است؛
[۹] آلوسی، سید‌محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۴۲۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
یعنی یکی از مصادیق آن به شمار می‌رود.

برای نکره آمدن یک اسم، علت‌های مختلفی قابل تصور بوده که در کتب علم بلاغت، به آنها اشاره شده است.
[۱۰] مراغی، احمد بن مصطفی، علوم البلاغة، ص۱۲۶-۱۲۸.    
اما مواردی که ممکن است درباره واژه «نقص» صدق کند، موارد زیر است:
۱. کثرت؛ یعنی بیان مقدار زیاد شیء که در آیه به معنای نقص زیاد در اموال و نفوس و ثمرات خواهد بود.
۲. افراد؛ برای نشان دادن این‌که فقط یک فرد از این شیء مورد نظر است؛ یعنی فقط یک نقص.
۳. تعظیم؛ یا بزرگ‌نمایی شیء؛ یعنی نقصی بزرگ.
۴. عدم تعیین؛ به علت مشخص نبودن یا عدم اراده مخاطب بر مشخص کردن آن؛ یعنی نقصی که از جهات مختلف حدودی برای آن تعیین نشده است.
به نظر می‌رسد که علت نکره آمدن کلمه «نقص»، علت چهارم؛ یعنی عدم تعیین باشد. به عبارتی خدا می‌فرماید بدون آن‌که نوع خاصی از نقص را مشخص کنم، تنها می‌گویم که شما را با نقص، آزمایش خواهم کرد.
خدا در پایان آیه و با دستورِ دادنِ بشارت به صابران، دستورالعمل خود را در مواجهه با موارد فوق بیان می‌کند و «صبر کردن» در مقابل این مشکلات را راه سربلندی و پیروزی عنوان کرده است.
[۱۱] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۲۵، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    


۱. ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۳۱.    
۲. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲.    
۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۵۵.    
۴. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.    
۵. ↑ قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج۲، ص۱۹۷، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.    
۶. ↑ درویش، محیی‌الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج۱، ص۲۱۵، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.    
۷. ↑ صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج۲، ص۳۱۲، دمشق‌، بیروت، دار الرشید، مؤسسة الایمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.    
۸. ↑ حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج۱، ص۲۶۰، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
۹. ↑ آلوسی، سید‌محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۴۲۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
۱۰. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، علوم البلاغة، ص۱۲۶-۱۲۸.    
۱۱. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۲۵، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «علت نکره آمدن کلمه «نقص» در آیه ۱۵۵ بقره»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۲/۵.    


رده‌های این صفحه : آیات سوره بقره | ادبیات عرب | مباحث قرآنی
جعبه ابزار