طب اسلامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:طب اسلامی، طب سنتی، دانش پزشکی.
پرسش :۱.آیا
دین اسلام در عرصه پزشکی مانند دیگر عرصه ها گام گذاشته، و متکفل درمان بیماری های جسمی بشر نیز می باشد؟ به عبارت دیگر، آیا در میراث علمی اسلام، دانشی مستقل به نام "طب اسلامی" وجود دارد؟
۲. پیشوایان دینی و جامعه پزشکی چه نوع ارتباط و تعاملی با هم داشتند؟
۳. در صورت تعارض بین دانش نوین پزشکی و توصیه های موجود در روایات راه حل چیست؟
پاسخ :برای پرداختن به ارتباط آموزه های دینی و دانش پزشکی، سرفصل های متفاوتی را باید بررسی کرد تا به نتیجه ای صحیح دست یافت. در این نوشتار مختصر، به چهار سرفصل مهم در این زمینه خواهیم پرداخت:
مهم ترین قسمتی که باید در ابتدای سخن بدان پرداخت؛ این است که آیا اسلام خود را متصدی درمان جسمی بشر نیز می داند، یا خیر؟ برای تبیین این موضوع، ضروری است چند نکته مورد تحلیل قرار گیرد:
با نگاهی کلی در مبانی دینی به سادگی درخواهیم یافت که هدف اصلی و اولیه برانگیختن
پیامبر ، ترقی و پیشرفت معنوی انسان ها است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) خود نیز می فرماید: من برانگیخته شدم تا برجستگی های اخلاقی انسانها را به بالاترین درجه آن برسانم.
انسان با صدها، بلکه هزاران رشته تخصصی مختلف سر و کار دارد که از آنها در بهبود زندگی مادی خود بهره می برد. شهرسازی و صنایع مرتبط با آن، صنعت حمل و نقل، صنایع کشاورزی، صنایع تبدیلی و ... از مواردی است بشر در طول تاریخ با تجربه اندوزی در صدد توسعه کیفی و کمی آن بوده است. پزشکی نیز استثنائی از این دانش ها نبوده و آنچه که مطرح شده: "العلم علمان، علم الأدیان و علم الأبدان"، روایتی مستند به پیامبر(صلی الله علیه وآله) و یا
اهل بیت (علیهم السلام) نیست.
با آن که منشأ و مبدأ تمام دانش ها خداوند است، اما خداوند پیامبران و امامان را برای کامل کردن
علوم مادی نفرستاده، بلکه پیشرفت در تمام این زمینه ها و از جمله دانش پزشکی را بر عهده خود مردم نهاده است.
از این رو مشاهده می کنیم که در زمان حضور امامان، اصحاب بزرگوار آنان از مراجعه به پزشکان حتی طبیبان غیر
مسلمان منع نشده اند.
در موردی دیگر می بینیم که بعد از ضربت خوردن
امیرالمؤمنین (علیه السلام) پزشکان
کوفه بر بالین ایشان حاضر می شوند،
با آن که در آن زمان، علاوه بر حضرتشان، سه امام دیگر نیز در کنارشان حضور داشتند.
بنابر این، نباید از دانش روز غفلت کرده و دانش پزشکی را تنها میان آیات و روایات جست و جو کرد. البته پزشکان مسلمان، می توانند از
آیات قرآن و نیز روایات به عنوان منبعی الهام بخش برای آغاز پژوهش جدید بهره گیرند، اما نباید تا ثابت شدن آن و تبدیل "فرضیه" به "نظریه مورد پذیرش"، آن را به اسلام نسبت دهند.
به عنوان نمونه، شاید عبارت قرآنی "فَضَرَبْنا عَلَى آذانِهِمْ"،
الهام بخش پزشک مسلمانی باشد تا پژوهشی را در ارتباط با فرضیه "ارتباط تحریک گوشها و خواب" دنبال کند و یا آن که فرضیه ای را مبتنی بر این که "درمان کور مادرزاد و شخص مبتلا به پیسی به دشواری زنده کردن یک مرده است" را با الهام از آیات مرتبط با معجزه
عیسای مسیح (علیه السلام)
مطرح سازد، اما نتیجه به دست آمده در نهایت، حاصل پژوهشی پزشکی است نه تحقیقی دینی.
به هر حال، مجاز بودن دانش آموزی در رشته طب و نیز مجاز بودن مراجعه عملی به پزشکان، نشان از آن دارد که اسلام نخواسته خود را به عنوان مرجع نظریه پردازی در این دانش معرفی کند.
با این وجود، نمی توان انکار کرد که برخی موضوعات و کلیات مرتبط با دانش پزشکی نیز در میان روایات مشاهده می شوند که می توان آنها را استثنائی از اصل کلی یاد شده به شمار آورد.
این توصیه ها با انگیزه های مختلفی بیان شده است؛ مانند آنچه از تبیین فیزیولوژی بدن انسان برای نشان دادن قدرت پروردگار توسط
امام حسین (علیه السلام) در دعای مشهور
عرفه بیان شده است.
در مواردی نیز اصحاب و یاران پیشوایان دینی، مشورت هایی با آن بزرگواران در مورد خوراکی ها و داروها به عمل می آوردند، و همان گونه که در عصر حاضر، یک فرد غیر پزشک که اطلاعاتی در مورد این دانش دارد، از انتقال تجربیات خویش به دوستانش دریغ نمی ورزد، امامان بزرگوار نیز حسب مورد، یاران خود را از چنین مشورت هایی بی بهره نمی گذاشتند.
در برخی موارد، نظریه ای پزشکی مورد تأیید و یا نقد رهبران دینی قرار می گرفت، اما در هر حال نباید از یاد برد که این پیشوایان با آن که در جامعه آن روز با عنوان
فقیه ،
معلم اخلاق ،
مفسر و ... شناخته شده بودند، اما به طور معمول با عناوینی چون پزشک و صنعتگر از آنان یاد نمی شد.
گاه نیز درمان یک بیماری به عنوان نشانی از اعجاز به مردم عرضه شده و حتی اعلام می شد که این نوع از درمان، از دانش‌هایی است که نزد آن بزرگواران به امانت گذاشته شده و طبیعتا قابل استفاده دیگران نیست
که در این جا موضوع کاملا متفاوت خواهد بود؛ زیرا اگر
موسی (علیه السلام) با عصای خود چشمه های آب برای مردم فراهم می‌کرد، نمی‌توان حکمی کلی صادر کرد که با زدن عصا به زمین، چشمه آب خواهد جوشید... .
با این مقدمه اکنون می پردازیم به بررسی و تحلیل برخی از روایاتی که با دانش پزشکی در ارتباط اند:
یونس بن یعقوب نقل می کند، از
امام صادق (علیه السلام) پرسیدم که بیماران داروهای مختلفی مصرف می کنند که گاه نتیجه ای نداده و منجر به فوت آنان می شود و گاه نیز درمان می شوند، البته درصد درمان یافتگان بیشترند. (تکلیف ما در مقابل این داروها چیست)؟ امام فرمودند: خداوند (با حکمت بالغه خود) بیماری هایی را در میان بشر قرار داده و درمان آنها را نیز امکان پذیر کرده است و هیچ بیماری وجود ندارد، مگر این که درمانی نیز برای آن متصور است (خواه بشر بدان دست یافته باشد و خواه نیاز به پژوهش بیشتری باشد) بنابر این، هیچ ایرادی ندارد که با یاد خدا داروهای موجود را مصرف کنید.
این روایت دقیقاً به این نکته اشاره می کند که انسان باید در شناخت درمان ها بکوشد و حتی اگر با شکست ها و ناموفقیت هایی نیز مواجه شود، نباید از تلاش خود دست بردارد، اما در همه حال نباید به دانش خود مغرور شده و از یاد خدا غافل شود.
روایات متعددی وجود دارد که به این اصل کلی اشاره می کند که نباید جز هنگام ضرورت از داروها استفاده کرد.
امام ششم (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: آن فردی که تندرستی او بر بیماری‌اش می چربد، اما با این وجود به مصرف دارو روی آورده و به دلیل استفاده از آن جان می سپارد، من در برابر پروردگارم نمی توانم توجیهی بر این رفتار نادرست او داشته باشم.
فرزند بزرگوارشان
امام کاظم (علیه السلام) نیز در همین راستا می فرماید: تا جایی که می توانید از داروهای پزشکی استفاده نکنید؛ زیرا مصرف اندک دارو در نهایت به مصرف فراوان و گسترده آن منجر خواهد شد.
این اصل کلی به دلیل زیان های جانبی داروها در دانش پزشکی امروز نیز پذیرفته شده است. البته شواهد دیگری نیز در روایات وجود دارد که توصیه به روی نیاوردن به درمان پزشکی تا حد امکان، شامل تمام بیماری ها و درمان ها نیست و برخی درمان ها می تواند به عنوان نوعی پیشگیری مورد استفاده قرار گیرد.
به عنوان نمونه ای دیگر، رهنمودی در مورد چگونگی پرهیز نیز در روایات مشاهده می شود که به این نکته اشاره می کند که پرهیز به معنای نخوردن نیست، بلکه به معنای مصرف درست و با برنامه مواد غذایی است.
روایات دیگری نیز وجود دارند که برخی به دیگر کلیات پزشکی و برخی به بیماری های خاص اشاره می کنند که شاید همین روایات نیز برخی را بدان واداشته تا دانشی مستقل به نام "طب اسلامی" را مطرح سازند.
اکنون این پرسش پدید می آید که در صورت تعارض برخی روایات با دانش پزشکی روز چه باید کرد؟
باید توجه داشت که برخی از روایاتی که در نگاه اول با دانش روز ناهمخوان به نظر می رسند، با بررسی تخصصی آنها می توان بدین نتیجه دست یافت که از اساس هیچ ناهماهنگی وجود ندارد تا به دنبال برطرف کردن آن باشیم. به عبارت دیگر، شاید اگر این احادیث نیز مانند
روایات فقهی مورد بررسی دقیق محتوایی قرار گرفته و روابط موجود بین آنها با دقت کاملی که در استنباطات فقهی معمول است تجزیه و تحلیل می شد، بسیاری از تفسیر و تحلیل های نادرستی که بیشتر اوقات توسط افراد غیر کارشناس در مورد این روایات به عموم عرضه می شود، مجالی برای ارائه نمی یافت. گرچه بیان این نکته نیز خالی از لطف نیست که نگاه
فقیه به
احکام شرعی که نگاهی ناظر به اعتباریات وضع شده توسط شارع است، باید با نگاه او به دانش هایی؛ مانند پزشکی که منطبق با واقعیات خارجی است، تفاوت هایی داشته باشد.
برای نمونه، به بررسی و تحلیل دو روایت می پردازیم:
در حدیثی نقل شده است که معده خانه دردها است
و یا خانه هر دردی است.
شاید برخی با این برداشت که در روایت تمام بیماری‌ها، مرتبط با معده معرفی شده برای دفاع از مضمون آن به دنبال این باشند که از دانش پزشکی روز نیز این موضوع را ثابت کنند و در عمل با این مشکل مواجه شوند که چنین کلیتی وجود نداشته و بسیاری از بیماری ها – از جمله بیماری های ژنتیکی – شاید هیچ ارتباطی با معده نداشته باشد.
اما اگر برداشت صحیح دیگری از روایت، مورد نظر قرار گیرد که یشترین آمار بیماری ها ناشی از معده است، نیازی به مرتبط کردن هر بیماری با معده نخواهد بود.
برداشت نادرست اول از آن جا به وجود آمده که واژه "کل" را به "همه بدون استثنای حتی یک مورد" ترجمه کرده ایم، در صورتی که کلمه "کل" در
زبان عربی در معانی دیگری چون "بیشتر موارد"، "موارد قابل دسترسی" و ... نیز به کار می رود. به عنوان نمونه، هنگامی که
هدهد برای
سلیمان (علیه السلام) خبر می آورد که من زنی را دیدم که بر مملکت سبأ پادشاهی کرده، تخت و بارگاه بزرگی داشته و همه چیزها در اختیارش بود،
واژه "کل" در این آیه بدان معنا نیست که "چیزی نبود که در اختیار
ملکه سبأ نباشد"، بلکه معنایش آن است که "تقریبا تمام امکانات آن روز در اختیارش بود".
با چنین تفسیری مشاهده می کنیم که حتی با اثبات این که برخی بیماری ها ارتباطی با معده ندارند، این روایت قابل دفاع خواهد بود.
روایتی وجود دارد که هیچ بیماری جز
مرگ وجود ندارد، مگر آن که "سیاه دانه" می تواند درمانی برای آن باشد.
در تفسیر این روایت نباید مانند برخی عطاران آن را مستندی برای فروش هرچه بیشتر این گیاه دارویی قرار داده و اعلام کنیم که با مصرف آن از هر داروی دیگری بی نیاز خواهید شد؛ زیرا این پرسش بدیهی مطرح خواهد شد که با فرض وجود چنین داروی مؤثری چه دلیلی برای پیچیدن نسخه های دیگر وجود دارد و چرا در روایات دیگر، داروهای دیگری نیز معرفی شده اند؟! و اساسا آیا با وجود این داروی سحر انگیز، نیازی به پژوهش های جدید طبی و حتی توصیه به داروی دیگری در روایات باقی می ماند؟!
اما اگر از ابتدا برداشتی دیگر از این روایت داشته و بگوییم که بر اساس این روایت، "
سیاه دانه " شامل موادی است که می تواند در ترکیبات دارویی مرتبط با درمانهای مختلف به کار گرفته شود
و نیز درمان را تنها به معنای بهبود کامل یک بیماری ارزیابی نکرده، بلکه هر دارویی که تا حدودی برای بیمار مفید بوده را به عنوان نوعی درمان در نظر بگیریم که باید روند درمانی با داروهای دیگر تکمیل شود، دیگر جایی برای پرسش های مطرح شده باقی نخواهد ماند.
با چنین نگاهی و با پذیرش این واقعیت که اسلام مخالف پیشرفت دانش پزشکی نیست، کمتر با مواردی مواجه خواهیم شد که این دانش و توصیه های موجود در روایات در مقابل هم قرار گیرند، علاوه بر آن که در بسیاری از موارد، درمان های معرفی شده در روایات ناظر به دانش پزشکی همان زمان بوده و طبیعی بود اگر معصومان در زمان ما قرار داشتند در مقابل دانش امروز جبهه گیری نکرده و شاید برخی از داروهای معمول امروزه را نیز به مخاطبان خویش معرفی می‌کردند؛ زیرا لازمه پیشرفت ها، بروز برخی تغییرات است و همان گونه که نباید با وجود تسلیحات مدرن، هنوز در صدد آماده سازی اسب های جنگی بوده و اقدام خود را مستند به منابع دینی کرده
و به نوعی نظامی گری جدید را در مقابل نظامی گری سنتی پنداشته و به غلط، مورد دوم را اسلامی بنامیم، به همین ترتیب نباید پیشرفت های پزشکی را نادیده گرفته و تنها به روش های درمانی سنتی که به غلط آن را اسلامی خوانده ایم روی آوریم. به عبارتی، با ارائه هر شیوه درمانی جدید، می توان در ادامه و یا توقف روند درمان بیماری ها با روش های گذشته تصمیم گیری کرد و صد البته این پزشکان متخصص و متعهدند که می توانند بی طرفانه برتری نوعی از درمان را بر دیگری مشخص کنند.
البته تمام اینها بدان معنا نیست که یک باره از تمام تجربیات درمان سنتی؛ مانند
حجامت و
فصد که به برخی از آنها در متون دینی ما نیز اشاره شده چشم پوشی کرده و آنها را به کناری گذاریم، بلکه سخن ما این است که اگر واقعا اثبات شود که به عنوان نمونه، انتقال خون همان فوائد حجامت را داشته بدون آن که آسیب های ناشی از آن را به دنبال داشته باشد، نباید به خواص درمانی حجامت که در منابع اسلامی به آن اشاره شده استناد کرده و پژوهش های جدید را زیر سؤال بریم.
با توجه به مباحث گذشته مشخص می شود که عنوان کردن دانشی مستقل به نام "طب اسلامی" نمی تواند برگرفته از آموزه های اسلامی باشد. روایت تاریخی ذیل را می توان تأییدی دیگر بر این موضوع دانست:
مأمون محفلی را با حضور
امام رضا (علیه السلام) در
شهر نیشابور ترتیب داده و دانشمندان رشته های گوناگون علمی از جمله پزشکان و فیلسوفان سرشناس را در آن گرد هم آورد ... تا آن گاه که سخن از دانش پزشکی به میان آمده و در مورد آنچه به بهداشت و تقویت جسمی انسان ها مرتبط است گفت و گوهایی به عمل آمد. مأمون و حاضران با حرارت تمام در این مورد سخن گفته و از هر دری سخن گفتند.
چگونه بخش های مختلف و متضاد بدن انسان در راستای یک هدف کلی با یکدیگر همکاری می کنند؟ منافع غذاهای گوناگون و ضررهای آنها چیست؟ بیماری های ناشی از این غذاها چیست؟ و ...
امام رضا (علیه السلام) در تمام این مدت ساکت بوده و در هیچ زمینه ای ابراز نظر نمی کرد تا آن که مأمون رو به آن حضرت کرده و عرضه داشت: شما در مورد گفت و گوی امروز ما که از دانستن آنها ناگزیریم چه نظری دارید؟
امام رضا(علیه السلام) فرمود: من نیز اطلاعاتی در این زمینه دارم که برخی را تجربه کرده و با آزمایش در طول زمان، درستی آن را دریافتم و برخی دیگر از ضروریات بهداشتی که همگان ناچار از دانستن آنها می باشند را نیز از گذشتگان آموختم که تمام اینها را با پاره ای از امور مرتبط در مجموعه ای گردآوری کرده و در اختیارتان قرار می دهم.
سپس مجموعه‌ای مکتوب حاوی توصیه های بهداشتی در اختیار مأمون قرار دادند که امروزه به نام "
طب الرضا " و یا "
الرسالة الذهبیة " شناخته می شود.
گذشته از آن که در این روایت نشانه هایی از
تقیه وجود داشته و نیز نوع دانش آموزی امام نیز با معتقدات
شیعه کاملا همخوان نیست، اما دست کم می توان این نتیجه را گرفت که پیشوایان دینی صلاح کار را در آن می دیدند که دانش پزشکی با گفت و گوهای میان پزشکان و با مرور زمان تکمیل شود، نه آن که مستقیماً وارد عمل شده و از دانش غیبی که در اختیارشان بود بهره جسته و پزشکان را به پیروی از آموزه های پزشکی خود فراخوانند.
به همین دلیل ما "طب اسلامی" را آن می دانیم که در آن، پزشک به بیمار نگاهی اقتصادی نداشته باشد، رازهای بیماران نزد او به امانت باشد و در کل به تمام
اخلاق و صفات پسندیده اسلامی آراسته باشد، نه آن که دانش پزشکی خود را از میان قرآن و روایات به دست آورده باشد.
به همین ترتیب با احترام به یافته های پزشکی طبیبان مسلمانی؛ چون "
بو علی "، "رازی" و ... که در
تمدن اسلامی پرورش یافته اند، رنگ و لعاب تقدس به آنها نزده و به عنوان واقعیتی تغییر و نقد ناپذیر به جامعه معرفی نمی کنیم. و در کل ما معتقدیم که با تمام توصیه های موجود در روایات که ناظر به "
طب سنتی " می باشد، نمی توان "طب سنتی" را "طب اسلامی" نامید که این به هیچ وجه به معنای فقدان توصیه های پزشکی در روایات نیست.
پایگاه اسلام کوئست
