شبهه خطای تاریخی قرآن درباره وزیر فرعون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قرآن کریم،
پیامبر اسلام،
حضرت موسی،
فرعون،
هامان،
خشایارشاه،
کتاب استر،
استر،
آمون، آمان.
پرسش: آیا در قرآن کریم، هامان وزیر خشایارشاه به اشتباه، وزیر فرعونی اعلام شده که معاصر با حضرت موسی (علیه‌السّلام) بود؟
پاسخ اجمالی: بسیاری از محققان، کتاب اِستِر که هامان در آن کتاب، وزیر خشایارشا اعلام شده را اثری افسانه‌ای دانسته‌اند. از سوی دیگر، گزارش مستقلی وجود ندارد که «هامان» نام وزیر «خشایارشاه» و یا حتی نامی مرسوم در فرهنگ ایرانی باشد. از سوی دیگر، همه می‌دانند که «آمون» و یا «آمان» تعبیری از خدای مصریان است که بسیاری از حاکمان و کاهنان آن سرزمین، نام خود را با او پیوند زده‌اند. وجود شخصیت‌هایی چون «
توت‌عنخ‌آمون» که یکی از سرشناس‌ترین فرعون‌ها بوده و نیز کاهن اعظم «
آمنهوتپ» شاهدی بر این مدعا است. این موضوع نیز واضح است که بسیاری از واژگان‌ها با ورود به
زبان عربی، تغییر شکل می‌یابند و بر‌این‌اساس، همان‌گونه که نام «موشه» تبدیل به «موسی» شده است، تبدیل نام «آمون» به «هامان» نیز کاملاً طبیعی به نظر رسیده و بر‌این‌اساس، «هامان» می‌تواند یکی از شخصیت‌های سیاسی و یا مذهبی سرشناس آن دوران باشد.
هامان از شخصیت‌های بلندمرتبه حکومت فرعون در زمان حضرت موسی (علیه‌السّلام) است که نام او شش بار در قرآن (و در همه موارد به همراه فرعون) به‌کار رفته و به نحوی قرآن او را در گناهان فرعون شریک دانسته است.
به عنوان نمونه، از سپاه مصر، با نام لشکریان فرعون و هامان یاد شده است: «وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ‌هامانَ وَ جُنُودَهُما».
بیشتر مفسران معتقدند (یا احتمال داده‌اند) که هامان، وزیر فرعون باشد.
گزارشی وجود دارد پس از آن‌که موسی (علیه‌السّلام) بر ساحران پیروز شد و موقعیت فرعون به خطر افتاد، به دستور فرعون، هامان برای او بُرج بسیار بلندی ساخت تا فرعون بالای آن رفته و به خدای موسی (علیه‌السّلام) دست‌رسی یابد!
در روایاتی، هامان به‌عنوان یکی از بدترین انسان‌ها نام برده شده است.
برخی مستشرقان، پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به خطای تاریخی متهم کرده و گفته‌اند که ایشان بر اثر سوء برداشت از منابع یهودی، (کتاب اِستِر (Esther) که به عبری «مگیلا» نیز نامیده می‌شود کتابی در بخش سوم تنخ (
عهد عتیق) و همچنین کتاب مقدس مسیحیان (
انجیل) است. شخصیت‌های محوری کتاب اِستِر که با نام
هدسه زاده شد ولی به نام استر مشهور بود، اخشورش، ملکه وشتی، مردخای و هامان هستند.) هامان وزیر خشایارشاه (نام این شاه به زبان شوشی «خشر شاه» در نسخه بابلی کتیبه‌ها هخامنشی «خشی یرشی» و اروپاییان این شاه را موافق اسم یونانی شده‌اش «گرزکسس» و بعضی «گسرسس» نامند. خشایار شاه فرزند داریوش اول از «آتوسا» دختر کوروش بزرگ بود و در سن سی و پنج سالگی به تخت نشست (۴۸۶ ق.م.))
را با وزیر فرعونِ معاصرِ حضرت موسی (علیه‌السّلام) اشتباه گرفته است و حال آن‌که هامان در سرزمین مصر، وجود تاریخی نداشته است.
البته قرن‌ها پیش نیز
فخر رازی در کتاب تفسیر خود به موضوعی مشابه اشاره کرده است: «یهودیان می‌گویند کسانی که تاریخ
بنی‌اسرائیل را بررسی کرده‌اند اتفاق نظر دارند که در زمان موسی و فرعون شخصی به نام هامان وجود نداشته و هامان فردی است که بعدها به وجود آمده است،... آنان نیز افزوده‌اند که کسی نباید بگوید وجود شخصی در زمان متاخر مانع از آن نیست که شخص دیگری با همان نام در زمانی قدیم‌تر وجود داشته باشد؛ زیرا اگر در زمان فرعون چنین شخصی با این موقعیت برجسته وجود داشت، باید فردی شناخته شده بوده و در منابع از او گزارشی وجود داشت». فخر رازی پس از بیان اشکال، به پاسخ آن می‌پردازد.
در این زمینه باید گفت؛ «کتاب اِستِر» که گزارش موجود در آن، منشأ ایجاد این شبهه شده است، از اساس، اثری افسانه‌ای بود که برخی مستشرقان نیز افسانه‌ای بودن آن را پذیرفته
و داستان‌ها و قهرمان‌های آن را تخیلی پنداشته و این کتاب را از گردونه کتاب‌های تاریخی یهود خارج کرده‌اند.
منابع تاریخی حاکی از آن است که هامان، مُردخای و اِستر در داستان مربوط به خشایارشا، شخصیت‌هایی افسانه‌ای و خیالی‌اند که نام آنها از نام‌های واقعی در تمدن‌های دیگر وام گرفته شده است.
از طرفی غیر از کتاب افسانه‌ای بالا، نه در
کتاب مقدس، نه در
منابع تاریخی ایران و نه در هیچ منبع مستقل دیگر، گزارشی وجود ندارد که فردی به نام هامان را وزیر خشایارشا اعلام کند که به دست او اعدام شده است.
از سوی دیگر برخی معتقدند شاید ارتباط بین
تمدن مصر و تمدن‌های
بابل و
عیلام، نام هامان را از فرهنگ مصر به بابل و عیلام منتقل کرده و در نهایت، نویسنده کتاب استر نیز از این نام‌ها برای داستان‌پردازی خود الهام گرفته باشد.
برخی صاحب‌نظران بر این باورند که چون در
زبان فارسی لفظی که با‌هامان قرابت داشته باشد، موجود نیست و در میان درباریان خشایارشا شخصی به این نام وجود ندارد، می‌توان گفت یهودیان به یکی از وزرای خشایارشا (به مناسبت شباهتی که با‌هامان وزیر فرعون داشته و مانند او با
یهود دشمنی می‌ورزیده) لقب هامان دادند.
شاهد محکمی وجود دارد که تعلق نام «هامان» به فرهنگ مصر را تایید می‌کند و آن نیز شباهت فراوان این نام با نام «آمون» است!
«آمون»، واژه‌ای بسیار معروف در تاریخ و فرهنگ مصر باستان و نام خدای نادیدنی
شهر تِبس است که بعدها خدای خدایان شد و معابد بسیاری برای پرستش این خدای قدرت‌مند در مصر ساخته شد.
بسیاری از فرعون‌ها و نیز دیگر مقامات عالی‌رتبه سیاسی - مذهبی مصر نام خود را با «آمون» ( که به صورت «آمانا» نیز تلفظ می‌شد) گره می‌زدند و نام‌هایی، مانند «توت‌عنخ‌آمون» که یکی از سرشناس‌ترین فرعون‌ها بود و «آمنهوتپ (کاهن اعظم آمون)» در آن سرزمین فراوان بود.
جای تعجب نیست که نام معبد آمون بر بزرگ کاهنان این معبد (که نزد فرعون مقامی والا یافت) بماند. همان‌طور که واژه فرعون نیز در اصل نام مکانی است و حتی در
دوره عثمانی برخی خلفا نام «باب عالی»، که اسم مکان است، بر خود داشته‌اند.
بر اساس آنچه گفته شد، به احتمال زیاد، «هامان» موجود در قرآن، به یکی از این افراد اشاره دارد که در زمان موسی (علیه‌السّلام)، یکی از مقامات عالی‌رتبه سیاسی و یا مذهبی مصر بود و با فرعون در مبارزه با
خداپرستی همگام و هم‌نظر بود.
توجه به این نکته نیز ضروری است همان‌طور که «ابراهیم» معرّب «ابرام»، «موسی» معرب «موشه»، «سامری» معرّب «شمرونی» و... است، «هامان» را نیز به سادگی می‌توان معرّب «آمون» دانست.
با توجه به مطالب پیش‌گفته، تردیدی وجود ندارد که نام «هامان» که معرب «آمان» یا «آمون» است، در فرهنگ مصر باستان وجود داشته و وجود چنین نامی در فرهنگ ایرانی شناخته شده نیست. بر‌این‌اساس، حتی اگر کتابی افسانه‌ای این نام را برای وزیر خشایارشاه اعلام کرده باشد، بر هر فرد منصفی واضح است که نمی‌توان آن را دلیلی دانست که آنچه در قرآن وجود دارد، برداشت اشتباهی از آن کتاب افسانه‌ای است!
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «شبهه خطای تاریخی قرآن درباره وزیر فرعون»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۱/۱۸.
