ساعات روز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ساعات روز، ساعت شرعی، ساعت عرفی.
پرسش: روایتی در
مفاتیح‌الجنان آمده است که
روز را به دوازده ساعت تقسیم کرده، هر ساعت را متعلق به امامی دانسته، محدوده این اوقات را توضیح دهید؟
پاسخ: اوقاتی که در متون اسلامی برای تعیین وقت شرعی و انجام
عبادت‌‌ها آمده، با معنایی که امروزه بین ما شایع است (شصت دقیقه) فرق می‌کند. در لغت
عرب ساعت به اجزای مختلفی از زمان گفته می‌شود که مقدار آن می‌تواند با هم متفاوت باشد؛ از‌این‌رو در مواردی ممکن است ساعت شرعی با ساعت عرفی مترادف و در مواردی کمتر یا بیشتر از آن باشد.
قبل از بررسی مراد از ساعات در
روایت مورد نظر، به این نکته توجه شود که ساعت در
کلام عرب به جزئی از زمان گفته می‌شود، خواه شامل زمان اندکی باشد؛ مثل: "
فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ"؛
هنگامی که
اجل آنان فرا رسد، نه ساعتی پیشی می‌گیرند نه تأخیر می‌کنند و خواه زمان آن حتی بیش از روزها و هفته‌ها باشد، چون نمونه موجود در این آیه: "
... الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ الْعُسْرَة"؛
یعنی کسانی که از
پیامبر در هنگام دشواری‌ها پیروی کردند. گاهی مراد از ساعت، وقت
مرگ یا فرا رسیدن
قیامت است.
در روایت مورد نظر از دو جهت به ساعات روز توجه شده است؛ ابتدا این دو جهت را مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس به تعیین ساعات دوازده‌گانه در آن می‌پردازیم:
جهت اول: وقت آن با توجه به لغاتی مثل
طلوع فجر، طلوع شمس، ذهاب حمره و ... تعیین شده است.
جهت دوم: وقت
نماز ظهر و عصر نیز در آن موضوعیت داشته است؛ از‌این‌رو هر دو جهت را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
کلمۀ
فجر به معنای ظاهر و هویداست و فجر دو مصداق دارد؛ فجر صادق و کاذب. فجر صادق هنگامی است که خط روشنی از قسمت
مشرق پدیدار می‌شود و فجر کاذب به روشنایی مختصری گفته می‌شود که شبیه دم گرگ است و چون زود از بین می‌رود، به آن فجر
کاذب می‌گویند، آنچه میزان در انجام واجباتی مثل نماز و
روزه است، فجر صادق است.
مراد از آن وقتی است که
خورشید از مشرق بیرون می‌آید،
نماز صبح در این هنگام قضا می‌شود.
مراد مدت زمان بین طلوع فجر صادق و طلوع خورشید می‌باشد، در روایات این زمان را جزئی از روز و شب ندانسته و از آن به ساعت بهشتی یاد کرده‌اند.
همان روز فارسی است که از وقت نمایان شدن فجر صادق تا غروب خورشید است.
مراد از آن مایل شدن خورشید از دایرۀ نصف‌النهار و وسط
آسمان به طرف
مغرب است.
دلوک مایل شدن خورشید به طرف غروب است.
شفق همان سرخی است که وقت
غروب خورشید از افق مشرق بالا می‌آید و در سمت مغرب پایین می‌رود و زمان آن تقریباً مساوی زمان بین الطلوعین است.
دو بار در ناحیۀ شرقی افق پدید می‌آید: یک بار قبل از طلوع آفتاب که بنابر مشهور، زمان پایان یافتن وقت
نافله و فضیلت فریضۀ صبح است و بار دیگر هنگام غروب
آفتاب که زوال آن (گذشتن از روی سر) ـ بنابر مشهور ـ نشانۀ غروب آفتاب و پایان
روز است.
رنگ سرخی که بعد از غروب آفتاب در مغرب ظاهر می‌شود.
گفتنی است، به ساعتی از روز در زبان فارسی «چاشت» گفته شده است که معانی مختلفی از آن شده که منظور از چاشت به‌طور مشخص کدام بخش را از روز شامل می‌شود. برخی چاشت را به معنای «اول صبح، بخش نخستِ روز» دانسته‌اند،
و برخی نیز «ضحی» را به معنای چاشت و انتشار نور خورشید دانسته‌اند.
به‌هرحال برای خودِ کلمه چاشت در روایات آثار و احکامی قرار داده نشده است؛ بلکه آنچه در روایات درباره زمان و وقت
دعا و
عمل خاصی تعیین شده، یکی از موارد بالاست.
گفته‌اند طول قامت
انسان طبیعی، هفت قدم است، اگر شاخص را به ارتفاع چنین انسانی قرار دهیم، بعد از آن‌که سایه شاخص در وقت
زوال به کمترین اندازه خود رسید، شروع به زیاد شدن می‌کند، هر گاه
سایه به دو قدمی رسید، پایان وقت نافله ظهر است، و در چهار قدمی، پایان وقت فضیلت ظهر و نافلۀ عصر است و تا هشت قدم شود، انتهای وقت فضیلت عصر است؛ اما ساعات این قدم‌ها بسته به فصول سال و نیز مکان‌های جغرافیایی مختلف قابل تغییر است؛ به‌عنوان مثال در اول ماه فروردین به افق اصفهان، وقتی سایه به دو قدم رسید، اگر شاخص، انسان باشد، یک ساعت و پنجاه و هفت دقیقه زمان می‌برد، چهار قدم، دو ساعت و چهل و سه دقیقه و در وسط فروردین، دو قدم یک ساعت و پنجاه و هفت دقیقه، چهار قدم دو ساعت و پنجاه و هفت دقیقه زمان می‌برد.
با توضیحات ذکر شده، روشن شد که در مواردی هر ساعت، بیش از چند دقیقه نیست (مثل ساعت پنجم) و در مواردی ممکن است بیش از یک ساعت عرفی باشد (مثل ساعت اول که یک ساعت و بیست دقیقه در بعضی فصول سال می باشد).
حال با توجه به این جهات، ساعات مطرح‌شده در پرسش را به‌صورت تقریبی پاسخ می‌دهیم:
وقت اذان صبح تا وقت بیرون آمدن آفتاب. (وقت تقریبی آن یک ساعت و بیست دقیقه)
از وقت بیرون آمدن آفتاب تا وقت ناپدید شدن حمرۀ مشرقیه. (سی دقیقه)
از ذهاب شعاع تا بالا آمدن روز، که مراد رفتن سرخی تا بالا آمدن روز است که در فارسی تعبیر به وقت چاشت یا نیمروز می‌کنند. (سه ساعت)
از وقت چاشت تا وقت زوال خورشید، که همان وقتی است که سایۀ
شاخص از بین می‌رود و به طرف مغرب شروع به زیاد شدن می‌کند و شروع وقت فضیلت
نماز ظهر می‌باشد. (دو ساعت)
از مطالب بالا روشن شد که حدود یک‌سوم ساعات دوازده‌گانه در نیمۀ اول روز و قبل از ظهر واقع می‌شود و این خود دلیل است که مراد از ساعت، ساعت عرفی شصت دقیقه‌ای نیست.
از وقت
زوال (ظهر شرعی) تا چهار رکعت بعد از آن. (دقایقی)
مقدار چهار رکعت بعد از وقت زوال، تا پایان وقت نماز ظهر. (دو ساعت و چهل و پنج دقیقه بعد از زوال)
از پایان وقت نماز ظهر تا چهار رکعت قبل از نماز عصر، یعنی بعد از گذشت چهار رکعت از نافلۀ عصر. (دقایقی)
چهار رکعت بعد از وقت نماز ظهر تا وقت نماز عصر. (دو ساعت و چهل و پنج دقیقه بعد از پایان وقت نماز ظهر)
از آخر وقت فضیلت نماز عصر به مقدار دو رکعت. (دقایقی)
دو رکعت بعد از وقت فضیلت نماز عصر، تا قبل از زرد شدن خورشید.
قبل از زرد شدن
خورشید تا زمان زرد شدن آن.
از هنگام زرد شدن خورشید تا هنگام غروب و پنهان شدن آن. (ساعت نهم به بعد مجموعاً حدود سه ساعت).
نکته‌ای که در پایان متذکر می‌شویم، زمان دقیق ساعات، بسته به فصول سال متغیر است و محاسبۀ ما بر‌اساس روزی بود که چهارده ساعت شصت دقیقه‌ای به طول می‌انجامد.
پایگاه اسلام کوئست.
