• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ساعات روز

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: ساعات روز، ساعت شرعی، ساعت عرفی.
پرسش: روایتی در مفاتیح‌الجنان آمده است که روز را به دوازده ساعت تقسیم کرده، هر ساعت را متعلق به امامی دانسته، محدوده این اوقات را توضیح دهید؟
پاسخ: اوقاتی که در متون اسلامی برای تعیین وقت شرعی و انجام عبادت‌‌ها آمده، با معنایی که امروزه بین ما شایع است (شصت دقیقه) فرق می‌کند. در لغت عرب ساعت به اجزای مختلفی از زمان گفته می‌شود که مقدار آن می‌تواند با هم متفاوت باشد؛ از‌این‌رو در مواردی ممکن است ساعت شرعی با ساعت عرفی مترادف و در مواردی کمتر یا بیشتر از آن باشد.




قبل از بررسی مراد از ساعات در روایت مورد نظر، به این نکته توجه شود که ساعت در کلام عرب به جزئی از زمان گفته می‌شود، خواه شامل زمان اندکی باشد؛ مثل: "فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ هنگامی که اجل آنان فرا رسد، نه ساعتی پیشی می‌گیرند نه تأخیر می‌کنند و خواه زمان آن حتی بیش از روزها و هفته‌ها باشد، چون نمونه موجود در این آیه: "... الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ الْعُسْرَة یعنی کسانی که از پیامبر در هنگام دشواری‌ها پیروی کردند. گاهی مراد از ساعت، وقت مرگ یا فرا رسیدن قیامت است.


در روایت مورد نظر از دو جهت به ساعات روز توجه شده است؛ ابتدا این دو جهت را مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس به تعیین ساعات دوازده‌گانه در آن می‌پردازیم:

جهت اول: وقت آن با توجه به لغاتی مثل طلوع فجر، طلوع شمس، ذهاب حمره و ... تعیین شده است.

جهت دوم: وقت نماز ظهر و عصر نیز در آن موضوعیت داشته است؛ از‌این‌رو هر دو جهت را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

۲.۱ - ۱. لغات استفاده شده در روایت



۲.۱.۱ - ۱ ـ ۱. طلوع فجر

کلمۀ فجر به معنای ظاهر و هویداست و فجر دو مصداق دارد؛ فجر صادق و کاذب. فجر صادق هنگامی است که خط روشنی از قسمت مشرق پدیدار می‌شود و فجر کاذب به روشنایی مختصری گفته می‌شود که شبیه دم گرگ است و چون زود از بین می‌رود، به آن فجر کاذب می‌گویند، آنچه میزان در انجام واجباتی مثل نماز و روزه است، فجر صادق است.

۲.۱.۲ - ۲ ـ ۱. طلوع آفتاب

مراد از آن وقتی است که خورشید از مشرق بیرون می‌آید، نماز صبح در این هنگام قضا می‌شود.


۲.۱.۳ - ۳ ـ ۱. ما بین الطلوعین

مراد مدت زمان بین طلوع فجر صادق و طلوع خورشید می‌باشد، در روایات این زمان را جزئی از روز و شب ندانسته و از آن به ساعت بهشتی یاد کرده‌اند.

۲.۱.۴ - ۴ ـ ۱. نهار

همان روز فارسی است که از وقت نمایان شدن فجر صادق تا غروب خورشید است.
[۸] قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج ۷، ص ۱۱۵، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۱‌ش.



۲.۱.۵ - ۵ ـ ۱. زوال شمس

مراد از آن مایل شدن خورشید از دایرۀ نصف‌النهار و وسط آسمان به طرف مغرب است.


۲.۱.۶ - ۶ ـ ۱. دلوک شمس

دلوک مایل شدن خورشید به طرف غروب است.


۲.۱.۷ - ۷ ـ ۱. شفق

شفق همان سرخی است که وقت غروب خورشید از افق مشرق بالا می‌آید و در سمت مغرب پایین می‌رود و زمان آن تقریباً مساوی زمان بین الطلوعین است‌.
[۱۰] نراقی، احمد، رسائل و مسائل، ج ۱، ص ۱۰۲.



۲.۱.۸ - ۸ ـ ۱. حمرۀ مشرقیّه

دو بار در ناحیۀ شرقی افق پدید می‌آید: یک بار قبل از طلوع آفتاب که بنابر مشهور، زمان پایان یافتن وقت نافله و فضیلت فریضۀ صبح است و بار دیگر هنگام غروب آفتاب که زوال آن (گذشتن از روی سر) ـ بنابر مشهور ـ نشانۀ غروب آفتاب و پایان روز است.
[۱۱] جمعی از پژوهشگران، زیر نظر شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، ج ۳، ص ۳۷۳، مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۴۲۶ق.



۲.۱.۹ - ۹ ـ ۱. حمرۀ مغربیه

رنگ سرخی که بعد از غروب آفتاب در مغرب ظاهر می‌شود.

۲.۱.۱۰ - مراد از چاشت

گفتنی است، به ساعتی از روز در زبان فارسی «چاشت» گفته شده است که معانی مختلفی از آن شده که منظور از چاشت به‌طور مشخص کدام بخش را از روز شامل می‌شود. برخی چاشت را به معنای «اول صبح، بخش نخستِ روز» دانسته‌اند،
[۱۲] فرهنگ فارسی معین، واژه «چاشت».
و برخی نیز «ضحی» را به معنای چاشت و انتشار نور خورشید دانسته‌اند.
[۱۳] قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج ۴، ص ۱۷۴ و ج ۵، ص ۴، دار‌الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
به‌هرحال برای خودِ کلمه چاشت در روایات آثار و احکامی قرار داده نشده است؛ بلکه آنچه در روایات درباره زمان و وقت دعا و عمل خاصی تعیین شده، یکی از موارد بالاست.

۲.۲ - ۲. وقت نماز ظهر و عصر و نوافل آن

گفته‌اند طول قامت انسان طبیعی، هفت قدم است، اگر شاخص را به ارتفاع چنین انسانی قرار دهیم، بعد از آن‌که سایه شاخص در وقت زوال به کمترین اندازه خود رسید، شروع به زیاد شدن می‌کند، هر گاه سایه به دو قدمی رسید، پایان وقت نافله ظهر است، و در چهار قدمی، پایان وقت فضیلت ظهر و نافلۀ عصر است و تا هشت قدم شود، انتهای وقت فضیلت عصر است؛ اما ساعات این قدم‌ها بسته به فصول سال و نیز مکان‌های جغرافیایی مختلف قابل تغییر است؛ به‌عنوان مثال در اول ماه فروردین به افق اصفهان، وقتی سایه به دو قدم رسید، اگر شاخص، انسان باشد، یک ساعت و پنجاه و هفت دقیقه زمان می‌برد، چهار قدم، دو ساعت و چهل و سه دقیقه و در وسط فروردین، دو قدم یک ساعت و پنجاه و هفت دقیقه، چهار قدم دو ساعت و پنجاه و هفت دقیقه زمان می‌برد.
[۱۴] برای تعیین ساعات ر،ک: کرمانشاهی، محمدعلی، مقامع الفضل، ج ۲، ص ۲۸۰، مؤسسة وحید بهبهانی، ۱۴۲۱ق.


با توضیحات ذکر شده، روشن شد که در مواردی هر ساعت، بیش از چند دقیقه نیست (مثل ساعت پنجم) و در مواردی ممکن است بیش از یک ساعت عرفی باشد (مثل ساعت اول که یک ساعت و بیست دقیقه در بعضی فصول سال می باشد).


حال با توجه به این جهات، ساعات مطرح‌شده در پرسش را به‌صورت تقریبی پاسخ می‌دهیم:


۳.۱ - ساعت اول

وقت اذان صبح تا وقت بیرون آمدن آفتاب. (وقت تقریبی آن یک ساعت و بیست دقیقه)


۳.۲ - ساعت دوم

از وقت بیرون آمدن آفتاب تا وقت ناپدید شدن حمرۀ مشرقیه. (سی دقیقه)


۳.۳ - ساعت سوم

از ذهاب شعاع تا بالا آمدن روز، که مراد رفتن سرخی تا بالا آمدن روز است که در فارسی تعبیر به وقت چاشت یا نیمروز می‌کنند. (سه ساعت)


۳.۴ - ساعت چهارم

از وقت چاشت تا وقت زوال خورشید، که همان وقتی است که سایۀ شاخص از بین می‌رود و به طرف مغرب شروع به زیاد شدن می‌کند و شروع وقت فضیلت نماز ظهر می‌باشد. (دو ساعت)

از مطالب بالا روشن شد که حدود یک‌سوم ساعات دوازده‌گانه در نیمۀ اول روز و قبل از ظهر واقع می‌شود و این خود دلیل است که مراد از ساعت، ساعت عرفی شصت دقیقه‌ای نیست.


۳.۵ - ساعت پنجم

از وقت زوال (ظهر شرعی) تا چهار رکعت بعد از آن. (دقایقی)


۳.۶ - ساعت ششم

مقدار چهار رکعت بعد از وقت زوال، تا پایان وقت نماز ظهر. (دو ساعت و چهل و پنج دقیقه بعد از زوال)


۳.۷ - ساعت هفتم

از پایان وقت نماز ظهر تا چهار رکعت قبل از نماز عصر، یعنی بعد از گذشت چهار رکعت از نافلۀ عصر. (دقایقی)


۳.۸ - ساعت هشتم

چهار رکعت بعد از وقت نماز ظهر تا وقت نماز عصر. (دو ساعت و چهل و پنج دقیقه بعد از پایان وقت نماز ظهر)


۳.۹ - ساعت نهم

از آخر وقت فضیلت نماز عصر به مقدار دو رکعت. (دقایقی)


۳.۱۰ - ساعت دهم

دو رکعت بعد از وقت فضیلت نماز عصر، تا قبل از زرد شدن خورشید.


۳.۱۱ - ساعت یازدهم

قبل از زرد شدن خورشید تا زمان زرد شدن آن.


۳.۱۲ - ساعت دوازدهم

از هنگام زرد شدن خورشید تا هنگام غروب و پنهان شدن آن. (ساعت نهم به بعد مجموعاً حدود سه ساعت).

نکته‌ای که در پایان متذکر می‌شویم، زمان دقیق ساعات، بسته به فصول سال متغیر است و محاسبۀ ما بر‌اساس روزی بود که چهارده ساعت شصت دقیقه‌ای به طول می‌انجامد.



۱. اعراف (۷)، آیه ۳۴.    
۲. توبه (۹)، آیه ۱۱۷.    
۳. مریم (۱۹)، آیه ۷۵.    
۴. حج (۲۲)، آیه ۱.    
۵. حج (۲۲)، آیه ۷.    
۶. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۷۲، دار‌العلم، بیروت، ۱۴۱۲ق.    
۷. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، ج ۸، ص ۱۲۲ و ۱۲۳، ح ۹۴، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ش.    
۸. قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج ۷، ص ۱۱۵، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۱‌ش.
۹. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۵۲۳ ؟؟؟، دار‌العلم، بیروت، ۱۴۱۲ق.    
۱۰. نراقی، احمد، رسائل و مسائل، ج ۱، ص ۱۰۲.
۱۱. جمعی از پژوهشگران، زیر نظر شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، ج ۳، ص ۳۷۳، مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۴۲۶ق.
۱۲. فرهنگ فارسی معین، واژه «چاشت».
۱۳. قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج ۴، ص ۱۷۴ و ج ۵، ص ۴، دار‌الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
۱۴. برای تعیین ساعات ر،ک: کرمانشاهی، محمدعلی، مقامع الفضل، ج ۲، ص ۲۸۰، مؤسسة وحید بهبهانی، ۱۴۲۱ق.



پایگاه اسلام کوئست.    


رده‌های این صفحه : تفسیر حدیث | حدیث شناسی




جعبه ابزار