دگرگونی سنّت جهر به بسمله

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کلیدواژه: جهر به بسمله، پیامبر، نماز.

پرسش: در عصر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چگونه بوده است؟

---

مطابق نقل محدّثان شیعه و اهل سنّت، التزام به جهر به بسمله، تا اوایل حکومت بنی‌امیّه ادامه داشت. هر چند معاویه به دلیل اعتراض مردمی نسبت به تغییر سیره جاری در بسمله، ناگزیر به عقب‌نشینی گردید، لیکن مقصود تثبیت نشده وی، در فرصت مناسب دیگری توسط وابستگان حکومت او دنبال گردید. در این عرصه، نخستین کسی که سنّت جَهْر به بِسمله را به اِخفات تغییر داد، عمرو بن سعید بن‌ العاص، والی اُموی مدینه بود. سیوطی به نقل از بیهقی از زهری، چنین آورده است:
«از سنّت نماز، این بود که «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» قرائت شود و نخستین کسی که «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» را آهسته خواند، عمرو بن سعید بن عاص، حاکم مدینه، بود.

---

علّامه امینی، پس از نقل این گزارش، می‌نویسد:
البتّه چنان‌که از روایت شافعی و دارقُطْنی و بیهقی دانستید، نخستین کسی که اقدام به ترک «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در نماز کرد، معاویه بود؛ ولی پس از مواجهه با اعتراض عمومی صحابیان و تابعیان مدینه، عقب نشینی نمود؛ لیکن این سیاست، توسّط زمام‌داران و حاکمان اموی ادامه یافت.
علّامه امینی، پس از نقل خبر بالا می‌گوید:
این احادیث، نشان می‌دهند که از زمان نزول قرآن، بسمله هم‌چنان جزئی از سوره شمرده می‌شده است و امّت، با آن، این‌گونه رفتار می‌کرده‌اند و بدان، باور قلبی داشته‌اند. به همین دلیل، زمانی که معاویه آن را در ذو قارج ترک کرد، مهاجران و انصار گفتند: «او از نماز، دزدیده است» و معاویه هم دلیلی بر این که بسمله جزئی از سوره نیست، نیاورد؛ بلکه نمازش را اعاده کرد و این بار بسم اللّه گفت، و یا در بقیّه نمازش به آن، پایبندی نشان داد. در صورتی که اگر در آن روز، قولی در خصوص این‌که بسمله جزئی از سوره نیست، وجود می‌داشت، قطعاً معاویه به آن احتجاج می‌کرد؛ امّا چنین قولی بعدها ساخته شد تا عمل معاویه و دیگر امویان امثال او که با وجود روشن شدن راه از بیراهه، هم‌چنان از او پیروی کردند، توجیه گردد.

---