دلیل زائده بودن حرف لا در آیه 29 سوره حدید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کلیدواژه: شأن نزول، فضل الهی، سوره حدید، لا زائده.

پرسش: در آیه ۲۹ سوره‌ حدید «لِئَلَّا یَعْلَمَ اَهْلُ الْکِتَابِ اَلَّا یَقْدِرُونَ عَلَیٰ شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ»، دلیل زائد بودن حرف «لا» چیست؟

پاسخ اجمالی: برخی در این آیه حرف «لا» را لای زائده و تنها برای تاکید می‌دانند زیرا لای زائده بر هر کلامی که اول یا آخر آن، سخنی از جحد و انکار باشد، هر چند که تصریح به آن هم نشده باشد داخل می‌شود و همچنین با توجه به ذیل آیه که می‌گوید «وَ اَنَّ الْفَضْلَ بِیدِ اللَّهِ» و شان نزول آیه، زائده بودن «لا» مناسب‌تر به نظر می‌رسد. اما برخی حرف «لا» را زائده ندانسته و معانی دیگری برای آیه ذکر کرده‌اند.

---

پرسش را باید در ارتباط با دو آیه ۲۸ و ۲۹ سوره حدید بررسی نمود:
«یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یؤْتِکمْ کفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یجْعَلْ لَکمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یغْفِرْ لَکمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ• لِئَلاَّ یعْلَمَ اَهْلُ الْکتابِ اَلاَّ یقْدِرُونَ عَلی‌ شَی‌ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اَنَّ الْفَضْلَ بِیدِ اللَّهِ یؤْتِیهِ مَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ؛ ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوای الهی پیشه کنید، و به رسولش ایمان، آورید، تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد، و برای شما نوری قرار دهد که با استفاده از آن (در مسیر زندگی) راه درستی را بروید، و گناهان شما را ببخشد، و خداوند غفور و رحیم است. تا اهل کتاب بدانند که آنها قادر بر چیزی از فضل خدا نیستند، و فضل (و رحمت) تماما به دست او است، به هر کس بخواهد می‌بخشد و خداوند دارای فضل عظیم است.»
پرسش آن است که آیا «لا» در «لئلا» زایده است تا معنایش آن باشد «تا اهل کتاب بدانند» و یا آن‌که زائده نبوده و معنایش آن است که «تا اهل کتاب ندانند»؟!
در شان نزول آیه آمده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جعفر بن ابی‌طالب را با هفتاد نفر به سوی حبشه فرستاد. به هنگام بازگشت از حبشه، چهل نفر از اهالی آن کشور که ایمان آورده بودند، خواستند خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برسند و اسلام خود را بر ایشان عرضه دارند؛ از‌این‌رو همراه جعفر به مدینه آمدند و هنگامی که فقر مالی مسلمانان را مشاهده کردند، به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیشنهاد دادند که اموالشان را میان خود و مسلمانان تقسیم کنند. در این هنگام آیه‌ «الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْکتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یؤْمِنُونَ...» نازل شد و از آنها تمجید کرد.
افرادی از اهل کتاب که ایمان نیاورده بودند هنگامی که این آیات فوق را شنیدند: «اُولئِک یؤْتَوْنَ اَجْرَهُمْ مَرَّتَینِ بِما صَبَرُوا»؛ (آنها پاداش خود را به دلیل صبر و استقامت‌شان دوبار دریافت می‌دارند)، به مسلمانان گفتند: کسانی که به کتاب شما و کتاب ما ایمان بیاورند دو پاداش دارند. بنابراین، کسی که تنها به کتاب ما ایمان داشته باشد، یک پاداش مانند پاداش شما دارد! و به اعتراف خودتان شما دیگر فضیلتی بر ما نخواهید داشت! این‌جا بود که آیات فوق (یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ) نازل شد، و اعلام کرد که مسلمانان نیز دو پاداش دارند، علاوه بر نور الهی و مغفرت، و سپس افزود: «اهل کتاب بدانند آنها توانایی بر به‌دست آوردن چیزی از فضل و رحمت الهی ندارند».

---

در این‌که حرف «لا» در «لِئَلَّا یعْلَمَ اَهْلُ الْکتابِ» زائده است یا اصلی؟ میان مفسران گفت‌وگو است:
برخی آن‌را مانند آیات «قالَ یا‌هارُونُ ما مَنَعَک اِذْ رَاَیتَهُمْ ضَلُّوا • اَلاَّ تَتَّبِعَنِ اَ فَعَصَیتَ اَمْری»، لای زائده و تنها برای تأکید می‌دانند؛ زیرا لای زائده بر هر کلامی که اول یا آخر آن، سخنی از جحد و انکار باشد، هر چند که تصریح به آن هم نشده باشد داخل می‌شود.
با توجه به ذیل آیه که می‌گوید «وَ اَنَّ الْفَضْلَ بِیدِ اللَّهِ»، و همچنین شان نزول آیه، زائده بودن «لا» مناسب‌تر به نظر می‌رسد.
اما بنابر این‌که حرف «لا» زایده نباشد، معانی گوناگونی برای آیه ذکر شده است؛ مانند:
«لا» در این‌جا در حکم ثبات است و معنای آیه این خواهد بود:
اهل کتاب بدانند که آنها هم اگر ایمان و اسلام را پذیرا شوند، می‌توانند فضل الهی را برای خود فراهم سازند و شایسته فضل و ثواب شوند. به تعبیر دیگر در این‌جا نفی در نفی به معنای اثبات می‌شود.
تا آن‌که یهود و نصاری تصور نکنند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مؤمنان بهره‌ای از فضل الهی ندارند؛ بلکه اگر مؤمنان ایمان آوردند، خداوند از فضل خود به آنها عطا می‌کند.
به راستی که خدا این کارها را انجام می‌دهد تا این‌که جهل اهل کتاب معلوم شود و این‌که ایشان نمی‌دانند آنچه را که خداوند از فضلش به شما می‌دهد اهل کتاب قدرت بر تغییر آن ندارند و نمی‌توانند آن‌را از شما زایل کنند.
به‌هر‌حال چه حرف «لا» در این آیه را زایده بدانیم و یا آن‌را حرفی اصلی در نظر بگیریم، در پیامی که از این آیه برداشت می‌شود، تفاوت چندانی به وجود نخواهد آمد.

---