• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خشوع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: خضوع، خشوع، رکوع.

پرسش: خشوع در لغت، قرآن و حدیث به چه معناست؟



خشوع در لغت، به معنای اظهار نهایت فروتنی (خاکساری) در برابر دیگری با پایین آوردن سر، و نگاه کردن به زمین و فرو کاستن از صدا و نگاه است.

۱.۱ - نظر خلیل بن احمد

خلیل بن احمد در‌این‌باره می‌گوید:
«الخشوع: رمیک ببصرک الی الارض... و اخشعت‌ای طاطات الراس کالمتواضع. و الخشوع المعنی من الخضوع الا ان الخضوع فی البدن و هو الاقرار بالاستخدام و الخشوع فی البدن و الصوت و البصر؛ خشوع، چشم دوختن به زمین است.... اخشَعت، یعنی: مانند متواضع، سر به زیر‌انداختی. خشوع با خضوع هم معناست، جز این که خضوع در بدن است (و آن اعتراف به سرسپردگی است) و خشوع در بدن و صدا و چشم است.»

۱.۲ - نظر ابن فارس

ابن فارس نیز در تبیین معنای خشوع می‌نویسد:
«الخاء و الشین و العین اصل واحد یدلّ علی التطامن. یقال: خشع اذا تطامن و طاطا راسه یخشع خشوعاً و هو قریب المعنی من الخضوع الّا ان الخضوع فی البدن و الاقرار بالاستخذاء و الخشوع فی الصوت و البصر؛ خا و شین و عین، یک اصل معنایی است و بر آرامی و فروکش کردن دلالت می‌کند. گفته می‌شود: «خشع»، یعنی آرام شد و سر به زیر‌انداخت، خاشع شد. خشوع، معنایی نزدیک به خضوع دارد، جز این که خضوع، در بدن و اقرار به سرسپردگی است و خضوع در صدا و چشم است.»
بر اساس این تعریف و تعاریف مشابه، خشوع، نوع خاصی از اظهار فروتنی در برابر دیگری است و این واژه دلالتی بر فروتنی باطنی ندارد مگر به صورت ملازمه. بنا بر این، خشوع در لغت، تنها یک صفت ظاهری است که جسم و افعال ظاهری انسان با آن توصیف می‌شود.


در قرآن کریم، گاه خشوع به قلب انسان نسبت داده شده، مانند:
«اَلَمْ یَاْنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ اَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِ؛ آیا برای کسانی که ایمان آورده‌اند، وقت آن نرسیده که دل‌هایشان به یاد و حقیقتی که نازل شده، نرم گردد.»
و گاه چشم انسان با آن توصیف شده، مانند:
«خَشِعَةً اَبْصَرُهُمْ؛ چشم‌هایشان به زیر افتاده.»
و گاه صداها با آن توصیف گردیده است، مانند:
«وَ خَشَعَتِ الْاَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ اِلَّا هَمْسًا؛ صداها برای خدای مهربان، فرو می‌افتد و جز صدایی آهسته نمی‌شنوی.»
بنابراین، از نظر قرآن، خشوع، شامل فروتنی ظاهری و باطنی (در مجموع: خاک‌ساری) است. در احادیث اهل بیت (علیهم‌السّلام) نیز خشوع، گاه در فروتنی باطنی و توجّه کامل قلبی به خداوند (عزّوجلّ) تفسیر شده، چنان‌که از پیامبر خدا (صلی‌اللَّه‌علیه‌وآله) نقل شده که در تفسیر خشوع می‌فرماید:
«التَّواضُعُ فی الصَّلاةِ، وَ ان یُقبِلَ العَبدُ بقَلبِهِ کُلِّهِ علی رَبِّهِ عزّ وجلّ؛ تواضع داشتن در نماز و این که بنده با تمام دل و وجود به پروردگارش (عزّ‌وجلّ) روی آورَد.»

۲.۱ - روایت از امام صادق

گاه به فروتنی ظاهری تفسیر گردیده، چنان که امام صادق (علیه‌السّلام) در تفسیر آیه دوم سوره مؤمنون می‌فرماید:
«الخُشوعُ غَضُّ البَصَرِ فِی الصَّلاةِ؛ فروتنی، پایین‌ انداختن نگاه در نماز است.»

۲.۲ - روایت از امام علی

گاه در فروتنی قلبی و توجّه نکردن به این سو و آن سو به کار رفته، چنان که در حدیثی از امام علی (علیه‌السّلام) در تفسیر همان آیه آمده:
«الخُشوعُ فِی القَلبِ، وَ ان تُلینَ کِتفَکَ لِلمَرءِ المُسلِمِ، وَ ان لا تَلتَفِتَ فی صَلاتِکَ؛ منظور، فروتنی در دل است و این که برای مسلمانان فروتن و نرم باشی و در نماز به این سو و آن سو رو نکنی.»

۲.۳ - روایت از امام باقر

در برخی از احادیث، «خشوع» در فروتنی مطلق و با همه وجود در برابر آفریدگار به کار رفته است، مانند آنچه در دعای رکوع از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده که می‌فرماید:
اللَّهُمَّ... خَشَعَ لَکَ قَلبی وَ سَمعی وَ بَصَری وَ شَعری وَ بَشَری وَ لَحمی وَ دَمی وَ مُخّی وَ عِظامی وَ عَصَبی وَ ما اقَلَّتهُ قَدَمایَ غَیرَ مُستَنکِفٍ ولا مُستَکبِرٍ ولا مُستَحسِرٍ؛ پروردگار من... دل و چشم و گوش و مو و پوست و گوشت و خون و مغز و استخوان‌ها و رگ و پی ام، و آنچه پاهایم حمل می‌کنند در برابر تو فروتن‌اند، بی‌هیچ امتناع و سرکشی و درماندگی.


۱. فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، ص۱۱۲.    
۲. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۱۸۲.    
۳. حدید/سوره۵۷، آیه۱۶.    
۴. قلم/سوره۶۸، آیه۴۳.    
۵. طه/سوره۲۰، آیه۱۰۸.    
۶. نعمان بن محمد، قاضی نعمان مغربی، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵۸.    
۷. نعمان بن محمد، قاضی نعمان مغربی، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵۸.    
۸. محمدی ری‌شهری، محمد، الصلاة فی الکتاب و السنة، ج۱، ص۲۲۲.    
۹. حاکم نیسابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک الصحیحین، ج۲، ص۴۲۶.    
۱۰. مجلسی، محمد باقر، ج۸۵، ص۱۱۵.    
۱۱. همدانی، رضا، مصباح الفقیه، ج۱۲، ص۴۵۸.    



سایت‌ حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «خشوع» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۲/۱۰.    



جعبه ابزار