• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بررسی تطبیق صفت هاجر الهجرتین به امام علی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: امام علی، هاجر الهجرتین، هجرت،

پرسش: ‌چرا در برخی روایات امام علی (علیه‌السّلام) را‌ هاجر الهجرتین (انجام دهنده دو هجرت) توصیف کرده‌اند؟

پاسخ اجمالی: وصف‌ هاجر الهجرتین، بر فرض اطلاق بر امام علی (علیه‌السّلام)، مخصوص ایشان نبوده و به بسیاری از صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ویژه آنهایی که به حبشه هجرت کرده و از آن‌جا به مدینه آمدند، اطلاق می‌شده و منابع بسیاری این‌ها را نقل کرده‌اند. در برخی از روایات، صفت‌ هاجر الهجرتین، به امام علی (علیه‌السّلام) اطلاق شده؛ لذا می‌توان برای امام علی (علیه‌السّلام) نیز این صفت را نقل کرد. امام علی (علیه‌السّلام) دو هجرت در دوران عمر خود به جهت حفظ منافع اسلام و در راستای اهداف اسلامی انجام دادند؛ یکی از این دو هجرت، هجرت از مکه به مدینه بوده است؛ اما در مورد هجرت دوم در روایات اشکالاتی وجود دارد که احتمالا منظور، هجرت امام از مدینه به کوفه می‌باشد.


قبل از بررسی روایات، توجه به چند نکته ضروری است که در اینجا به آنها اشاره می‌کنیم.

۱.۱ - اطلاق وصف هاجر الهجرتین به صحابه

وصف‌ هاجر الهجرتین (کسی که دو هجرت انجام داده است)، به بسیاری از صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ویژه آنهایی که به حبشه هجرت کرده و از آن‌جا به مدینه آمدند، اطلاق می‌شده و منابع بسیاری این‌ها را نقل کرده‌اند.
[۱] ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۲، ص۳۴۴، انتشارات اسماعیلیان.    
[۲] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۳، ص۴۷۵، تحقیق:عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
[۳] ابن کثیر‌، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۵، ص۳۳۶، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۷ق.    
[۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۹۹، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، دار الفکر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
سرآمد این افراد جعفر بن ابی‌طالب می‌باشد که رئیس مهاجران بوده و بعدها به مدینه هجرت کرد که به جهت این دو هجرت، به او و بسیاری از همراهانش،‌ هاجر الهجرتین گفته می‌شود.
[۵] مغربی، قاضی نعمان‌، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، ج۳، ص۲۰۵، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    
[۶] عبادالبدر، عبدالمحسن بن حمد، فضل اهل البیت وعلو مکانتهم عند اهل السنة والجماعة، ص۵۲، دار ابن‌الاثیر، ریاض، چاپ اول، ۱۴۲۲ه.ق.    
بنابراین، صفت مورد بحث بر فرض اطلاق بر امام علی (علیه‌السّلام)، مخصوص ایشان نبوده و بر بسیاری از صحابه دیگر نیز اطلاق می‌شد.

۱.۲ - روایات شیعه و سنی

در روایات شیعه و سنی، نقلی برای کسی که دو هجرت انجام داده باشد، وجود ندارد؛ به بیان دیگر، کلامی از پیامبر یا دیگر اهل بیت (علیهم‌السّلام) وجود ندارد که مثلاً هر کس در راه اسلام دو هجرت کرده باشد، به مقامی خواهد رسید. بنابراین، صفت‌ هاجر الهجرتین، تنها بیانی بر واقع امر و تلاش دارنده آن در راه اسلام است و این‌گونه نیست که اگر کسی فاقد آن باشد، مورد مذمت و تقبیح قرار گیرد.

با این حال، در برخی از کتاب‌ها، صفت‌ هاجر الهجرتین، به امام علی (علیه‌السّلام) اطلاق شده است که در ذیل بدان‌ها می‌پردازیم.

۲.۱ - نقل قنبر غلام امام علی

در برخی از منابع، حدیثی نقل شده است که قنبر، غلام امام علی (علیه‌السّلام)، ایشان را در ذیل گفتاری نسبتاً طولانی، معرفی کرده و اوصافی را برای امام نقل می‌کند که یکی از آنها (هاجر الهجرتین) به این معنا که دو هجرت را انجام داده؛ می‌باشد. («سُئِلَ قَنْبَرٌ مَوْلَی مَنْ اَنْتَ فَقَالَ اَنَا مَوْلَی مَنْ ضَرَبَ بِسَیْفَیْنِ وَ طَعَنَ بِرُمْحَیْنِ وَ صَلَّی الْقِبْلَتَیْنِ وَ بَایَعَ الْبَیْعَتَیْنِ وَ هَاجَرَ الْهِجْرَتَیْنِ‌ وَ...»)
[۷] کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۷۳، محقق، مصحح، شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصطفوی، حسن، ‌ النص، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    
[۸] مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۷۳، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، محرمی زرندی، محمود، النص، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
این حدیث به لحاظ سندی، مرفوعه است؛ لذا نمی‌توان از جهت سند تکیه چندانی بر آن داشت.

۲.۲ - نقل ابن عباس

روایت دیگری از ابن عباس وجود دارد که منابع شیعی آن‌را از منابع اهل سنت نقل کرده‌اند که در آن ابن عباس، امام علی (علیه‌السّلام) را به صفت (هاجر الهجرتین) توصیف می‌کند.
[۹] حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۱، ص۳۳۶، تحقیق، محمودی‌، محمد باقر، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.    
روایت فوق نیز از منابع اهل سنت بوده و چندان قابل اعتماد نیست. علاوه بر این، روایت فوق، اشکال محتوایی نیز دارد؛ زیرا در ادامه این روایت نقل شده است علت اطلاق این صفت به علی (علیه‌السّلام) این دو هجرت است: هجرت از مکه به حبشه و هجرت به مدینه.
[۱۰] ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۱ ‌ ص۲۹۰، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.    
[۱۱] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۸، ص۲۲۹، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
این نقل قطعا باطل است؛ زیرا امام علی به حبشه هجرت نکرده بود و در مکه در کنار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضور داشت؛ لذا این حدیث به جهت منافات با مسلمات فراوان تاریخی، روایی قابل پذیرش نیست.

۲.۳ - خطبه امام سجاد در شام

بنابر منابع مختلف امام سجاد (علیه‌السّلام) در شام خطبه‌ای قرائت فرموده‌اند، اصل این منبع مورد اتفاق منابع است؛ اما در نقل متن خطبه اختلافاتی وجود دارد؛ برخی از منابع دو خطبه را از کتاب مناقب آل ابی‌طالب نقل کرده‌اند که در یکی از آنها امام سجاد در توصیف جد خود، امام علی (علیه‌السّلام) اوصافی می‌گوید که یکی از آنها‌ هاجر الهجرتین است.
[۱۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۳۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
[۱۳] حسینی موسوی، محمد، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس (مقتل الحسین علیه السلام)، محقق، مصحح، حسون، کریم فارس، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
البته از همین کتاب نقل دیگری از همین خطبه وجود دارد که در آن چنین صفتی نقل نشده است.
[۱۴] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۴۵، ص۱۷۴، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    

علاوه بر این در نسخه امروزی کتاب مناقب نیز این خطبه بدون ذکر این صفت نقل شده است،
[۱۵] ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ‌ ص۱۶۸، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
( نسخه قدیمی مناقب
[۱۶] ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ‌ ص۳۰۵، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.    
) همان‌گونه که برخی منابع مستقل دیگر نیز این خطبه را بدون ذکر این صفت نقل کرده‌اند.
[۱۷] طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۳۱۱، محقق، مصحح، خرسان، محمد باقر، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.    
[۱۸] بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله‌، عوالم العلوم و المعارف والاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال (مستدرک سیدة النساء الی الامام الجواد، محقق، مصحح، موحد ابطحی اصفهانی، محمدباقر، ‌ ج۱۷، ص۴۰۸، مؤسسة الامام المهدی (علیه‌السّلام)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق‌.

اینها روایاتی بود که صفت‌ هاجر الهجرتین را برای امام علی (علیه‌السّلام) نقل کرده‌اند.

حال در غیر بحث روایی -این روایات مذکور را بپذیریم یا نپذیریم- می‌توان برای امام علی (علیه‌السّلام) این صفت را نقل کرد؛ به بیان دیگر امام علی (علیه‌السّلام) دو هجرت در دوران عمر خود به جهت حفظ منافع اسلام و در راستای اهداف اسلامی انجام دادند، حال چه در روایات به ایشان چنین صفتی اطلاق شده باشد یا نه.
یکی از این دو هجرت، هجرت از مکه به مدینه بوده است؛ اما در مورد هجرت دوم می‌توان احتمالاتی داد و برخی منابع نیز مختصر گفتارهایی دارند
[۱۹] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۴۰، ص۱۱، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
که البته اشکالاتی بر آنها وارد است و در این مختصر نیازی به ذکر آنها نیست؛ اما به نظر بهترین وجه برای این‌که هجرت دوم حساب شوند، هجرت امام از مدینه به کوفه است؛ امام علی (علیه‌السّلام) بعد از این‌که به خلافت رسید، مشکلات عدیده‌ای برای ایشان به وجود آمد به همین جهت و برای مقابله با مخالفان داخلی حکومت، مجبور هجرت به کوفه شدند که شهری نظامی با ساختار جمعیتی بالا بوده است. بنابر این می‌توان این هجرت را که در راستای اهداف اسلامی بوده، هجرت دوم امام به حساب آورد.

۱. ↑ ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۲، ص۳۴۴، انتشارات اسماعیلیان.    
۲. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۳، ص۴۷۵، تحقیق:عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.    
۳. ↑ ابن کثیر‌، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۵، ص۳۳۶، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۷ق.    
۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۹۹، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، دار الفکر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۵. ↑ مغربی، قاضی نعمان‌، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، ج۳، ص۲۰۵، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    
۶. ↑ عبادالبدر، عبدالمحسن بن حمد، فضل اهل البیت وعلو مکانتهم عند اهل السنة والجماعة، ص۵۲، دار ابن‌الاثیر، ریاض، چاپ اول، ۱۴۲۲ه.ق.    
۷. ↑ کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۷۳، محقق، مصحح، شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصطفوی، حسن، ‌ النص، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    
۸. ↑ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۷۳، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، محرمی زرندی، محمود، النص، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
۹. ↑ حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۱، ص۳۳۶، تحقیق، محمودی‌، محمد باقر، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.    
۱۰. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۱ ‌ ص۲۹۰، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.    
۱۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۸، ص۲۲۹، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۳۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۳. ↑ حسینی موسوی، محمد، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس (مقتل الحسین علیه السلام)، محقق، مصحح، حسون، کریم فارس، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
۱۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۴۵، ص۱۷۴، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۵. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ‌ ص۱۶۸، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
۱۶. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ‌ ص۳۰۵، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.    
۱۷. ↑ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۳۱۱، محقق، مصحح، خرسان، محمد باقر، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.    
۱۸. ↑ بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله‌، عوالم العلوم و المعارف والاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال (مستدرک سیدة النساء الی الامام الجواد، محقق، مصحح، موحد ابطحی اصفهانی، محمدباقر، ‌ ج۱۷، ص۴۰۸، مؤسسة الامام المهدی (علیه‌السّلام)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق‌.
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۴۰، ص۱۱، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    


سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله "چرا در برخی روایات امام علی(ع) را هاجر الهجرتین (انجام دهنده دو هجرت) توصیف کرده‌اند؟"، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۲/۰۲.    


رده‌های این صفحه : بررسی روایات | روایات در شأن امام علی | هجرت
جعبه ابزار