اعتدال و اطعام تمام غذای خانواده از سوی امام علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بخشش،
امام علی (علیه‌السّلام)،
انفاق،
ایثار،
اعتدال، میانه‌روی، بخشش افطار.
پرسش: در
سوره اسراء آیه ۲۹ آمده؛ نه آن‌قدر دست خود را باز بگذار که خودت در تنگنا قرار گیری و نه دست خود را بر گردنت ببند؛ یعنی نه آن‌قدر به دیگران کمک کن که خودت نیازمند شوی و نه در انفاق خساست به خرج ده. در حدیثی دیگر داریم که «خیر الامور اوسطها». حال با توجه به این آیات و روایات، آیا عمل
ائمه (علیه‌السّلام) در انفاق افطار خود در سه روز پیاپی که در
سوره انسان ذکر شده، با توصیه‌های یاد شده تضاد ندارد؟
پاسخ اجمالی: انفاق امام علی (علیه‌السّلام) به نوعی ایثار است که فراتر از انفاق می‌باشد. مؤمنانی با درجه بالاتری از
ایمان و
صبر، می‌توانند از حد عادی و متعادل انفاق گذر کرده و به جایگاه ایثار دست یابند و این مطابق با معنای ایثار است که همان مقدم داشتن خواسته دیگران بر خواسته‌های خویش است.
دوری از افراط و رعایت اعتدال و میانه‌روی در کارهای خیر، مورد تاکید
قرآن کریم است. آن‌جا که با صراحت تمام به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور می‌دهد: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً اِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا؛
هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.»
در جایی دیگر پس از بیان نشانه‌های بندگان صالح و شایسته خدا، در مورد حد و مرز احسان و بخشش آنان می‌فرماید: «وَ الَّذینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما؛
و کسانی که هر گاه انفاق کنند، نه
اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این‌دو، حدّ اعتدالی دارند.»
این معنا در تعالیم ائمه (علیه‌السّلام) نیز مورد تاکید واقع شده است: «عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَاَلْتُ اَبَا الْحَسَنِ ع مَا لِلرَّجُلِ مِنْ مَالِهِ عِنْدَ مَوْتِهِ قَالَ الثُّلُثُ وَ الثُّلُثُ کَثِیرٌ؛
علی بن یقطین می‌گوید: از
امام کاظم (علیه‌السّلام) پرسیدم، انسان چه مقدار از اموالش را می‌تواند
وصیت کرده (و از ملکیت وراث خارج کند)؟ حضرت فرمود: یک‌سوم و یک‌سوم هم زیاد است.»
در کتب تاریخ آمده است؛ «انّ رجلًا من الانصار توفِّیَ وله صِبْیَة صغار وله ستّة من الرّقیق فاعتقهم عند موته ولیس له مال غیرهم فاتی النّبیّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فاخبر فقال ما صنعتم بصاحبکم قالوا دفنّاه قال لو علمت ما دفنّاه مع اهل الاسلام ترک ولده یتکفّفون النّاس؛
مردی از
انصار از دنیا رفت، در حالی‌که دختر خردسالی داشت و شش برده که آنها را هنگام مرگ خویش آزاد نمود، و غیر از آن برده‌ها چیزی در بساط نداشت. پس از مرگش بازماندگانش محضر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفته و گزارش ماجرا را به آن‌حضرت دادند، حضرت فرمودند: با آن مرده چه کردید؟ گفتند: او را دفن کردیم! حضرت فرمودند: اگر می‌دانستم او را در قبرستان
مسلمانان دفن نمی‌کردم، وی فرزندی از خود به جا گذارده و (با این وصیت افراط آمیز) او را محتاج و نیازمند به مردم نموده است.
گفتنی است که این آموزه‌ها قطعاً مورد توجه ائمه (علیه‌السّلام) بوده است. اما در ماجرای انفاق در سه روز پیاپی و یا سه مرتبه در یک شب (نقل دیگر آن است که
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) مقداری غذا برای
افطار تهیه کرد، چون هنگام افطار شد فردی
مسکین آمد و درخواست غذا کرد، علی (علیه‌السّلام) یک سوم آن را به او داد، پس از آن
یتیم آمد و یک قسمت دیگر را به او دادند.سپس
اسیر آمد و باقی مانده غذا را نیز به وی دادند و هر سه اتفاق در یک شب رخ داد و غذا به سه قسمت تقسیم و هر سه قسمت به آنان داده شد و امام علی و خانواده‌اش با آب افطار کردند. این‌جا بود که این آیات نازل شد: «این پاداش شما است و سعی و تلاش شما مورد قدردانی است.) که از سوی امام علی (علیه‌السّلام) و خانواده‌شان صورت گرفته، باید گفت؛ این موضوع منافاتی با اعتدال در انفاق ندارد، بلکه این مورد به نوعی ایثار است که فراتر از انفاق می‌باشد. مؤمنانی با درجه بالاتری از
ایمان و
صبر، می‌توانند از حد عادی و متعادل انفاق گذر کرده و به جایگاه ایثار دست یابند.
بر اساس آنچه گفته شد و نیز با توجه به نکات ذیل، انفاق امام علی (علیه‌السّلام) و خانواده‌اش رویکردی کاملاً اسلامی بوده است؛ زیرا:
• در قرآن کریم؛ از ایثار که همان مقدم داشتن خواسته دیگران بر خواسته‌های خویش (حتی در حالت تنگ‌دستی) است، به عنوان یکی از ویژگی‌های مؤمنان واقعی یاد شده است. «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِباد»
«وَ یُؤْثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَة»
• امام علی (علیه‌السّلام) به صورت یک‌جانبه به انفاق تمام خوراک خانواده‌اش اقدام نکرده بود، بلکه حضرتشان چون با درخواست‌های ترحم‌آمیزی از طرف افراد با ایمان مواجه شد، آنان را بر خود و خانواده‌اش ترجیح داد که در این‌گونه موارد نه تنها حضرتشان، بلکه بسیاری از انسان‌های
مؤمن تا حدودی از حداقل خواسته‌های خود صرف نظر می‌کنند که کاری بسیار شایسته است.
• از
آیات و
روایات بر می‌آید که انسان در مقام انفاق نباید آن‌گونه تمام سرمایه خویش را بذل و بخشش کند که برای ادامه زندگی در آینده محتاج دیگران شود، و به یقین تمام سرمایه یک فرد، تنها آذوقه موجود در خانه و یا تمام پول نقدی که در اختیارش می‌باشد نیست، بلکه ممکن است سرمایه‌های بالقوه دیگری (مانند خانه، زمین کشاورزی، سود قابل پیش‌بینی از فعالیت تجاری و تولیدی که در حال انجام است و...) وجود داشته باشد که بتوان زندگی خود را با استفاده از آن موارد پیش برد. آیات تعادل در
صدقه و انفاق، توصیه می‌کنند که تمام سرمایه‌های بالفعل و بالقوه خود؛ مانند منزل، وسیله نقلیه، پوشاک و... را از دست ندهید تا بعدها کاملاً دست خالی بمانید. در همین راستا دلیلی وجود ندارد که در این ماجرا، امام علی (علیه‌السّلام) جز شام یک یا چند شب، تمام سرمایه بالقوه‌اش را نیز از دست داده باشد.
• در نهایت می‌توان گفت که توصیه به رعایت «تعادل در انفاق» می‌تواند در مورد مؤمنانی باشد که ظرفیت تحمل
فقر را نداشته و بعد از صدقه فراوان اگر فقر سراغشان آمد، لب به شکایت می‌گشایند، اما افرادی؛ مانند امام علی (علیه‌السّلام) و همسر و فرزندان بزرگوارشان که در مقابل فقر مانند کوهی استوار بودند و هیچ‌گاه و تحت هیچ شرایطی از پروردگار خویش شاکی و ناراضی نمی‌شدند، شاید مخاطب توصیه‌های موجود در «آیات تعادل در انفاق» نباشند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «اعتدال و اطعام تمام غذای خانواده از سوی امام علی»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۴/۲۱.
