ابوطاهر محمّد بن علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ائمه (علیهم‌السلام)،
حسین بن روح نوبختی،
وکیل امام،
حسادت،
شلمغانی.
پرسش: ابوطاهر محمّد بن علی بن بلال کیست؟
پاسخ: محمّد بن علی بن بلال، در خاندانی حدیثی و مورد اعتماد امامان (علیهم‌السّلام) زاده شد و رشد کرد. پدر او از محدّثان و مورد اعتماد
امام هادی و
امام عسکری (علیه‌السّلام) بود و برادران او نیز محدّث بوده‌اند. بنابراین، او نیز صبغه حدیثی داشت. مجموعه حدیثی در اختیار او، چنان شهره و گسترده بود که حسین بن روح نوبختی در دوران قبل از نیابت خاصّ خویش، بدو مراجعه کرده و برای حل مشکلی کلامی از او یاری می‌خواهد. او نیز با یافتن حدیثی از مجموعه خویش به رفع این مشکل، یاری می‌رساند.
به ادّعای او، امام عسکری (علیه‌السّلام) جانشین خویش،
امام مهدی (علیه‌السّلام) را در دو نامه به او معرّفی کرده است.
««
علی بن محمّد عن محمّد بن علی بن بلال، قال: خرج الیّ من ابی محمّد قبل مضیه بسنتین یخبرنی بالخلف من بعده، ثم خرج الیّ من قبل مضیه بثلاثة ایّام یخبرنی بالخلف من بعده». دو سال قبل از شهادت امام عسکری (علیه‌السّلام) نامه‌ای از ایشان به من رسید که جانشین خود را معرفی کرده بود. سپس سه روز قبل از شهادت ایشان، نامه دیگری در معرفی جانشین ایشان برای من صادر شد.»
در زمان امام عسکری (علیه‌السّلام) و در
سفر حج، بر رفتار
علی بن جعفر همانی،
وکیل امام (علیه‌السّلام) ایراد گرفت و از او به دلیل بخشش‌های فراوانش، نزد امام عسکری (علیه‌السّلام) شکایت کرد. امام (علیه‌السّلام) خُرده‌گیری او را نپذیرفت و فرمود:
قد کنّا امرنا بمئة الف دینار ثُمَّ امرنا له بمثلها فابی قبولها ابقاء علینا ما للنّاس والدخول فی امرنا فیما لم ندخلهم فیه؟ ؛ ما به او صد هزار دینار دادیم و بار دیگر، همین مقدار برای او قرار دادیم ولی او آن را نپذیرفت تا اموال ما باقی بماند. مردمان را چه شده است که در امور ما که اجازه ورود ندارند دخالت می‌کنند؟»
نام وی در فهرست وکیلان ملاقات‌کننده امام عصر (علیه‌السّلام) نیز قرار دارد.
محمّد بن علی بن بلال در دوران نیابت عثمان بن سعید، از دست‌یاران او محسوب می‌شد. «ظاهراً شخصیت و وجاهت
عثمان بن سعید به‌گونه‌ای بوده است که هیچ کس درباره او تردید و با او مخالفت نمی‌کرده است. نیابت او از زمان امام هادی (علیه‌السّلام) و امام عسکری (علیه‌السّلام) آغاز شده بود و ادامه آن در زمان
غیبت امام مهدی (علیه‌السّلام) طبیعی می‌نمود.»
انحراف او از دوران نیابت محمّد بن عثمان، آغاز شد. ظاهرا
حسادت او نسبت به نایب دوم، موجب شد که او از تحویل اموالِ در اختیار خود به محمّد بن عثمان خودداری کرده و برای رفع اتهام مالی از خود، نیابت محمّد بن عثمان را مورد تشکیک قرار دهد.
محمّد بن عثمان، او را به دیدار امام (علیه‌السّلام) برد و حجّت را بر وی تمام کرد؛ ولی این واقعه نیز در اصلاح او کارگر نیفتاد.
پس از این اتّفاقات، او به وسیله ناحیه وکالت، طرد شد. ظاهراً طرد شدن او به سهولت، انجام شده است. بنابراین، توقیع خاص درباره لعن و طرد وی گزارش نشده است. در توقیع لعن
شلمغانی -که سال‌ها پس از این جریان و در سال ۳۱۲ ق، صادر گشته-، به انحراف ابن بلال، اشاره شده است:
اعلِمهُم -تَوَلّاکُمُ اللَّهُ- انَّنا فِی التَّوَقّی وَالمُحاذَرَةِ مِنهُ عَلی مِثلِ ما کُنّا عَلَیهِ مِمَّن تَقَدَّمَهُ مِن نُظَرائِهِ، مِنَ: الشَّریعِیِّ، وَالنُّمَیرِیِّ، وَالهِلالِیِّ، وَالبِلالِیِّ وغَیرِهِم. خداوند، سرپرستی‌تان را به عهده گیرد! به آنان اعلام کن که ما از او در حذر و مراقبت هستیم، همان‌گونه که از مدّعیان دروغین پیشین همانند او، همچون شریعی، نمیری، هلالی و بلالی و جز ایشان، در حذر بودیم.
پیشینه مقبول محمّد بن بلال در زمان امام عسکری (علیه‌السّلام) و اوایل غیبت صغرا، موجب توثیق به وسیله
شیخ طوسی و برخی دیگر شده است.
«آیة اللّه خویی نیز او را شخص ثقه فاسد العقیده دانسته است.»
برخی دیگر درباره او توقّف کرده‌اند.
توثیق‌کنندگان وی، استدلال پیشین درباره ابن هلال را در این جا تکرار کرده و می‌گویند:
او قبل از انحراف، ظاهری وجیه و مورد اعتماد داشته و برای حفظ اعتماد مردم، محتاط بوده و در مسیر مستقیم، حرکت می‌کرده است. مجموعه غنی احادیثی که در اختیار او بوده، سبب شده است تا دیگران به او مراجعه کرده، از او نقل حدیث کنند.
او پس از انحراف، از جمع شیعیان طرد شد و دیگر کسی از او روایت، نقل نکرد. بنابراین، پذیرش احادیث او اشکالی ندارد؛ زیرا در زمان استقامتش از وی نقل شده است.
در نامه امام عسکری (علیه‌السّلام) به
اسحاق بن اسماعیل نیشابوری، به فردی از آن دیار با نام «بلالی» اشاره و با جمله «
الثقة المامون العارف لما یجب علیه» از او تقدیر شده است. ظاهراً کسانی که بلالی را توثیق کرده‌اند، به این نامه استناد نموده‌اند.
باید گفت: مقصود از بلالی در این نامه، شخصی نیشابوری است، در حالی که بلالی مورد بحث ما ساکن بغداد بوده است. بنابراین، نمی‌توان با استناد به این نامه، وثاقت محمّد بن علی بن بلال را اثبات نمود.
نتیجه نهایی آن که اگر کسی استدلال پیشین در توثیق فردی همانند ابن هلال و ابن بلال را نپذیرد، نمی‌تواند به روایات او عمل کند. طبیعی است سخنانی که در ایّام پس از انحراف از او نقل شده، به کلّی بی‌اعتبار است.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «ابوطاهر محمّد بن علی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۱/۱۳.
