منزلت و جایگاه عزاداری در سخن و سیره پیشوایان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: روز عاشورا،
قرآن،
مرثیه‌سرایی،
محبّت،
اسلام،
واقعه کربلا،
شعائر الهی،
سیدالشهدا (علیه‌السّلام)،
اهل بیت (علیهم‌السّلام).
پرسش: عزاداری چه منزلت و جایگاهی در سخن و سیره پیشوایان دارد؟
پاسخ:
بر پایه روایات، برپا داشتنِ
عزا برای سالار شهیدان و یارانش،
مرثیه‌سرایی برای آنان و
گریه بر مصائبی که بر ایشان گذشته است، بویژه در دهه اوّل محرّم و خصوصا در
روز عاشورا، مورد تاکید
اهل بیت (علیهم‌السّلام) بوده است.
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام)، در حقیقت، اظهار
محبّت به خاندان پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که
قرآن، مودّت آنها را واجب کرده است:
«
قُل لَا اَسْئلُکمْ عَلَیهِ اَجْرًا اِلَا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی. بگو در برابر این [
]، مزدی از شما نمی‌خواهم، جز دوست داشتن خویشاوندان [
خود
] را».
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام)، اظهار همدردی در بزرگ‌ترینِ مصائبی است که برای اهل بیت (علیهم‌السّلام) و در واقع برای
اسلام، پیش آمده است.
شیخ صدوق، از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت کرده که فرمود: «
...رَحِمَ اللّهُ شیعَتَنا! شیعَتُنا ـ وَاللّهِ ـ هُمُ المُؤمِنونَ! فَقَد ـ وَاللّهِ ـ شَرِکونا فِی المُصیبَةِ بِطولِ الحُزنِ وَ الحَسرَةِ. خداوند، شیعیان ما را رحمت کند! آنان ـبه خدا سوگندـ، حقیقتاً مؤمن‌اند. به خدا سوگند، آنان، در اندوه و حسرتی مدام، در عزای ما سهیم‌اند.
و در روایت دیگری، از ایشان نقل شده که فرمود: «
وَ ارحَم تِلک الاَعینَ الَّتی جَرَت دُموعُها رَحمَةً لَنا، وَ ارحَم تِلک القُلوبَ الَّتی جَزِعَت وَ احْتَرَقَت لَنا، وَ ارْحَمِ الصَّرخَةَ الَّتی کانَت لَنا. و بر آن چشم‌هایی که از سرِ دلسوزی بر ما اشک‌هایشان روان شده، رحم کن، و بر آن دل‌هایی که برای ما بی‌تاب شده و آتش گرفته‌اند، رحم نما، و بر شیون‌هایی که برای ما بلند گردیدند، رحم آور».
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام)، یکی از بزرگ‌ترین مصادیق بزرگداشت
شعائر الهی و نشانه پَروامندی دل‌هاست.
یقینا یکی از مهم‌ترین امتیازات جامعه شیعه، برخورداری از چشمه پُرفیض نورانیت و معنویت عاشوراست. این چشمه جوشان، از نخستین روزی که موضوع یادکردِ مصیبت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) و یارانش مطرح شد، جریان یافت و تا امروز، همچنان جاری است و پس از این هم ادامه خواهد داشت.
امامانِ اهل بیت (علیهم‌السلام)، جز تاکیدهای مستقیم قولی، به‌گونه‌های دیگری نیز بر اهمّیت عزاداری برای امام حسین (علیه‌السّلام) و زنده نگه داشتن آن، تاکید داشته‌اند که به مواردی اشاره می‌گردد:
بر پایه روایاتی که در فصل چهارم این بخش می‌آید، نخستین کسی که قبل از
واقعه کربلا برای سیدالشهدا (علیه‌السّلام) مرثیه‌سرایی کرده، خداوند متعال است که
آدم ابوالبشر (علیه‌السلام)،
ابراهیم خلیل (علیه‌السّلام) و
خاتم انبیا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از مصائبی که برای حسین (علیه‌السّلام) پیش خواهد آمد، آگاه فرموده است، و آنان، بر این مصیبت، گریسته‌اند.
همچنین
عیسی (علیه‌السلام)، هنگام عبور از
کربلا، به مصیبت حسین (علیه‌السّلام) اشاره کرده و همراه با حواریان خود، بر مصائب او گریسته است.
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) نیز بارها به حوادث خونبار کربلا، اشاره کرده و همراه با
فاطمه زهرا (علیهاالسلام)، برای فرزند عزیز خود، اشک ریخته‌اند.
پس از واقعه عاشورا، نخستین مرثیه‌سرایان
سیدالشهدا (علیه‌السّلام) و یارانش، فرزندش
امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام)،
خواهر بزرگوارش
زینب کبرا (علیهاالسلام)، دختران امام (علیه‌السّلام) (
اُمّ کلثوم و
فاطمه صغرا)، و همسرش
رَباب بوده‌اند که در کربلا،
کوفه و
شام، با مرثیه‌سرایی‌های هدفمند خود، راه سالار شهیدان را ادامه دادند. «سالنامه حدیثی نور از سال ۱۳۷۸، هر سال با محتوای حدیثی به منظور آشنایی علاقه‌مندان با فرهنگ و اطلاعات حدیثی انتشار می‌یابد و در دو دوره اخیر، سال ۸۰ و ۸۱، به دلیل استقبال فراوان با شمارگان بیش از چهل هزار منتشر شده است.»
امّا در
مدینه، نخستین مرثیه‌سرا پس از
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام)،
اُمّ‌سَلَمه، همسر بزرگوار پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود.
یعقوبی، در این‌باره می‌نویسد: نخستین ضجّه زننده‌ای که در مدینه، ضجّه‌اش [
بر حسین (علیه‌السّلام)
] بلند شد، اُمّ‌سَلَمه، همسر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود.
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، شیشه‌ای را که در آن، خاکی قرار داشت، به اُمّ سَلَمه داده و به او فرموده بود که:
«
''''''اذا صارَت دَما عَبیطا فَاعلَمی انَّ الحُسَینَ قَد قُتِلَ؛ هر گاه این
خاک، تبدیل به
خون تازه شود، حسین (علیه‌السّلام) کشته شده است.
روز عاشورای سال ۶۱ هجری، آن خاک، تبدیل به خون تازه شد. اُمّ‌سَلَمه نیز با دیدن آن، فریاد کشید: وا حُسَینا! وای از
مصیبت پسر پیامبر خدا!
شیون و زاری و مرثیه‌سرایی اُمّ‌سَلَمه برای امام حسین (علیه‌السّلام) به‌گونه‌ای بود که به دنبال آن، مدینه، یکپارچه عزادار شد:
و
زنان، شیون کردند تا این که در مدینه، چنان وِلوله‌ای بر پا شد که تا آن زمان، شنیده نشده بود.
سال ۶۱ هجری، سال حُزن نامیده شد
و بر پایه گزارش دعائم الاسلام از
امام صادق (علیه‌السّلام)، پس از واقعه عاشورا، سه سال تمام بر امام حسین (علیه‌السّلام) مرثیه‌سرایی می‌شد.
همچنین طبق گزارشی دیگر از ایشان، تا به هلاکت رسیدن
ابن زیاد، خانواده امام (علیه‌السّلام) از عزا بیرون نیامدند:
هیچ یک از
زنان ما خضاب نکرد و روغنی استفاده نکرد و سُرمه نکشید و [
مویش را
] شانه نزد تا این که سرِ عبیداللّه بن زیاد را برایمان آوردند. ما همواره، پس از آن ماجرا، گِریان بودیم.
نخستین کسانی که در
عزای امام حسین (علیه‌السّلام)
لباس سیاه پوشیدند، اُمّ سَلَمه،
همسر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
زنان بنی‌هاشم بودند.
این اقدام، ریشه در
سنّت نبوی داشت «از اسماء بنت عمیس، نقل شده است: وقتی
جعفر بن ابی‌طالب، کشته شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «تسَلَّبی ثلاثا، سه روز،
لباسِ یا مَقنعه مشکی بپوش»»
و نشان می‌دهد که
لباس سیاه، از زمان‌های گذشته، علامتِ عزا بوده است.
حتّی ابومسلم هم در آغاز قیام خود، برای استفاده تبلیغاتی علیه
حکومت بنی‌امیه،
لباس سیاه را انتخاب کرد، به‌طوری که او و یارانش، در
تاریخ به «سیاه‌جامگان» شهرت یافتند. آنها می‌گفتند:
این
لباس سیاه، [
در
] عزای خاندان محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
شهیدان کربلا و
زید و
یحیی است.
در زمان معاصر نیز در میان پیروان اهل بیت (علیهم‌السلام)،
لباس سیاه، نشانه
عزاداری است.
روایات فصل دوم از این بخش، بر تداوم یاد سیدالشهدا (علیه‌السّلام) تاکید دارند. در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام)، آمده است:
هنگام یاد کردن از امام حسین (علیه‌السلام)، سه بار بگو:
صَلَّی اللّهُ عَلَیک یا ابا عَبدِ اللّهِ؛ درود خدا بر تو، ای اباعبد اللّه!، که این سلام، از نزدیک و دور، به او خواهد رسید.
همچنین، یاد کردن از آن بزرگوار در هنگام نوشیدن آب، توصیه شده است:
وما مِن عَبدٍ شَرِبَ الماءَ فَذَکرَ الحُسَینَ (علیه‌السّلام) وَ اهلَ بَیتِهِ وَ لَعَنَ قاتِلَهُ، الّا کتَبَ اللّهُ عز و جللَهُ مِئَةَ الفِ حَسَنَةٍ، وَ حَطَّ عَنهُ مِئَةَ الفِ سَیئَةٍ، وَ رَفَعَ لَهُ مِئَةَ الفِ دَرَجَةٍ. هیچ کس نیست که آب بنوشد و از حسین (علیه‌السّلام) و خاندانش یاد کند و بر کشنده‌اش، لعنت بفرستد، مگر این که خداوند، برایش صد هزار حَسَنه می‌نویسد و صد هزار
گناه را از او می‌زُداید و صد هزار درجه بر او می‌افزاید.
با عنایت به نیاز مکرّر انسان در شبانه‌روز به نوشیدن آب، توصیه به فرستادنِ سلام بر امام حسین (علیه‌السّلام) و لعن بر قاتلانش هنگام نوشیدن، بدین معناست که پیروان اهل بیت (علیهم‌السلام)، هیچ‌گاه نباید ماجرای کربلا را فراموش کنند، و خاطره مبارزه با
ظلم و ظالم و شهادت جان‌گداز سلاله پاک پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این راه، برای همیشه، باید در
تاریخ، زنده بماند.
تامّل در توصیه اهل بیت (علیهم‌السّلام) بر برپا داشتنِ مجالس عزا برای شهدای کربلا
و زنده نگاه داشتن خاطره عاشورا،
تشویق آنان به سرودن
شعر درباره این فاجعه بزرگِ تاریخ اسلام،
بشارت به پاداش‌های بزرگ در گریستن بر این مصیبت بزرگ و گریاندن دیگران،
تاکید بر اهمّیت عزاداری در دهه اوّل محرّم،
خصوصا درروز عاشورا
ـکه در فصول مختلف این بخش، به تفصیل آمده‌ـ، به روشنی بیانگر این حقیقت است که عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام) و یارانش، هدف بزرگی را دنبال می‌کند که تا آن هدف، تحقّق نیافته است، سنّت عزاداری در میان پیروان اهل بیت (علیهم‌السّلام) باید تداوم یابد.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «منزلت و جایگاه عزاداری در سخن و سیره پیشوایان» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۱۱.
