فراموشی قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حفظ قرآن، فراموشی قرآن، فراموشی عمدی، عمل به قرآن.
پرسش: این‌که می‌گویند: «در
حدیث است که: کسانی که
قرآن را حفظ می‌کنند، اگر آن را فراموش کنند و دوره نکنند، این
آیات در
آخرت همانند مارهایی می‌شوند و گریبانش را می‌گیرند» آیا صحیح است؟
پاسخ: ۱. روایتی که سؤال شده، اختصاص به
حفظ قرآن (از بر کردن آن) ندارد؛ بلکه هرگونه فراگیری قرآن را شامل می‌شود؛ ۲. از آن جایی که در بعضی
روایات ایرادی بر فراموشی قرآن گرفته نشده و در بعضی هم مثل
روایت مورد بحث، مورد مذمت و
تهدید قرار گرفته، می‌توان بین آن‌ها را این‌گونه جمع کرد که مقصود از روایتی که در آن تهدید مطرح شده، فراموشی عمدی و
عمل نکردن به قرآن مراد است.
انس با قرآن و حفظ آیات آن نعمتی است بسیار بزرگ؛
چنانچه
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرمایند: «و مَنْ اوتِیَ القرآنَ فظنَّ انَّ احدًا من الناس اوتی افضَلُ ممّا اوتی فقد عظّم ما حقّر الله و حقّر ما عظم الله؛ و هر کس که به او
قرآن داده شده،
گمان کند که به کسی از مردم بهتر از آن‌چه او دارد، چیزی داده شده است، آن کس بزرگ دانسته چیزی را که
خدا کوچک شمرده است و کوچک دانسته آن‌چه را
خداوند بزرگ شمرده است».
و در
روایت دیگری می‌فرمایند: «اگر خداوند به کسی
حفظ قرآن را عطا کند، ولی او گمان کند که به کسی برتر از آن‌چه به او عطا شده، داده شده است، حقاً برترین
نعمت را کوچک شمرده است».
و
روایات دیگری نیز در همین خصوص وارد شده است.
بنابراین شایسته است که
انسان بکوشد از این نعمت بزرگ بهره‌مند گردد و اگر از آن برخوردار است، سعی کند آن را با تمرین و تکرار از دست ندهد که در این صورت در آخرت مایه
حسرت او خواهد شد. روایاتی نیز این مسئله را مورد تأکید قرار داده‌اند.
از جمله آن‌ها روایتی است که براساس آن
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «هر کسی سوره‌ای از
قرآن را فراموش کند، آن سوره در
بهشت با صورتی زیبا و مقامی بلند در برابرش نمودار گردد و چون آن شخص را ببیند گوید: «تو کیستی؟ وه چه‌قدر
زیبایی! کاش تو از آن من بودی (آن
سوره) گوید: آیا مرا نمی‌شناسی؟ من فلان سوره‌ام و اگر تو مرا فراموش نکرده بودی، به این درجه تو را می‌رساندم.
اما حدیثی که در سؤال مطرح شده است، ظاهراً حدیثی است که در ضمن یک حدیث طولانی از رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) از طریق
علی (علیه‌السلام) و نیز از طریق
ابوهریره و
ابن‌عباس،
با اختلافاتی نقل شده است؛ البته در فراز مورد بحث
اختلاف محتوایی چندانی ندارند.
شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه) این
حدیث را از
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمودند: «...الا و من تعلّمَ القرآنَ ثُمّ نسیَه لقی یومَ القیامةِ مغلولاً یسلِّطُ الله عزوجل علیه بکل آیةٍ منه حیةً تکون قرینتَه الی النار الاّ انْ یغفرَ اللهُ له...؛
الا (هشدار)! هر کسی قرآن را فرا گیرد، سپس آن را فراموش کند، در
روز قیامت در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که به غل و زنجیر کشیده شده (و)
خداوند عزوجل در برابر هر آیه‌ای (که فراموش کرده) بر او ماری مسلط خواهد نمود که همراهش خواهد بود به سوی
آتش (جهنم)؛ مگر آن‌که خداوند او را بیامرزد».
جهت کامل شدن پاسخ تذکر چند نکته ضروری است:
چنان‌که ملاحظه می‌گردد در آغاز این فراز حدیث آمده است: «و من تعلم» و معنی تعلم فرا گرفتن است نه حفظ کردن به معنی از بَر کردن؛ بنابراین نمی‌توان آن را مختص به
حفظ قرآن دانست.
۲. آن‌چه در این روایت ذکر شده این است که در برابر هر آیه خدا ماری را بر آن شخص مسلط می‌کند، نه این‌که خود آیات همانند مار گریبان او را بگیرد؛ زیرا حرف «ب» در «بکل آیة...» برای مقابله است؛ یعنی در مقابل هر آیه.
۳. چنان‌که بعضی محققان و حدیث‌شناسان متذکر شده‌اند،
تهدیدی که در
روایت مطرح شده است، متوجه افرادی است که به طور عمدی و از روی سهل‌انگاری به
آیات قرآن بی‌توجهی می‌کنند و به دستورات آن
عمل نمی‌کنند و شامل کسانی که در اثر ضعف
حافظه یا مانند آن که ناشی از بی‌توجهی به قرآن نیست، نمی‌باشد؛ یعنی مراد از فراموشی آیات در این
حدیث به کار نبستن و ترک عمدی آیات می‌باشد.
و شاهد این مطلب آن است که:
در بعضی از نقل‌ها، قید «متعهداً» بعد از «نسیه» آمده است
که معنی آن این است که از روی عمد فراموش کند.
در روایت دیگر آمده است که
ابی‌کهمس گوید: «از
امام صادق (علیه‌السلام) در مورد مردی (شخصی) که قرآن را خوانده (فرا گرفته) و سپس آن را فراموش کند، تا سه بار پرسیدم که آیا بر او باکی هست؟ فرمودند: نه».
البته معنی این روایت ـ چنان‌که بعضی محققان متذکر شده‌اند ـ این است که این شخص گنهکار نیست و
کیفر ندارد؛ هرچند از اجر بزرگی محروم شده است.
۴. هر چند
حفظ قرآن ارزشمند است، اما این حفظ باید مقدمه‌ای باشد برای
عمل کردن به دستورات و راه‌نمایی‌های قرآن؛
چنان‌که رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرمایند: «تو زمانی قرآن (به صورت واقعی) می‌خوانی که ترا از بدی‌ها باز دارد و پس وقتی که تو را از بدی‌ها باز ندارد، تو (در واقع) آن را نخوانده‌ای».
۱. روایتی که سؤال شده، اختصاص به حفظ قرآن (از بر کردن آن) ندارد؛ بلکه هر گونه فراگیری قرآن را شامل می‌شود.
۲. از آن جایی که در بعضی
روایات ایرادی بر فراموشی قرآن گرفته نشده و در بعضی هم مثل روایت مورد بحث، مورد مذمت و
تهدید قرار گرفته، می‌توان بین آن‌ها را این‌گونه جمع کرد که مقصود از روایتی که در آن تهدید مطرح شده، فراموشی عمدی و عمل نکردن به
قرآن مراد است.
۱. میزان الحکمة، همان، ص۶۳ـ۱۰۳.
۲. اصول کافی، همان، کتاب فضل القران، ص۳۹۴ـ۴۴۶.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فراموشی قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۴/۰۲.
