عالمین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عالمین، عالم.
پرسش: معنا و تفسیر عالمین و جهان‌ها چیست؟ ترتیب عالم، انواع و مراحل آن را شرح فرمایید.
پاسخ:
در مورد عالمین دو نوع بحث می‌توان مطرح کرد. یکی بحث تفسیری است و دیگر بحث فلسفی و عرفانی.
مفسران در تفسیر
سوره حمد که اولین بار کلمه «عالمین» در آن آمده است، به توضیح و تفسیر آن پرداخته‌اند؛ و تقریباً تفسیر مشابهی از این کلمه ارائه کرده‌اند؛ و بر این باورند که کلمه «عالمین» جمع عالم به فتح لام است.
در مورد کلمه «عالم» نیز می‌گویند: معنایش چیزی است به‌وسیله آن می‌توان به
علم دست یافت؛ مانند قالَب؛ یعنی آنچه با آن قالب می‌زنند. یا مانند خاتَم؛ یعنی چیزی که به‌وسیله آن مهر و موم می‌زنند. البته برخی نیز احتمال داده‌اند که اشتقاق «عالم» از علامت باشد؛ زیرا عالم علامت وجود صانع است.
بحث دیگری که مفسران در مورد کلمه
عالم مطرح کرده‌اند این است که کلمه «عالم» خود جمع است. هرچند از نظر لفظ مفرد است، ولی معنای آن جمع است؛ یعنی جمعی است که از لفظ خود مفرد ندارد؛ مثل: لشکر و مردم. در این صورت معنای این کلمه شامل تمام موجودات می‌شود، هم تک‌تک موجودات را می‌توان عالم خواند، و هم نوع نوع آنها را؛ مانند: عالم جماد، عالم نبات، عالم حیوان، و عالم
انسان، و هم صنف صنف هر نوعی را؛ مانند: عالم
عرب، و عالم عجم.
به بیان دیگر، عالم به معنای مجموعه‌ای است از موجودات مختلف که دارای صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک هستند؛ مثلاً می‌گوییم: عالم انسان، عالم حیوان و عالم گیاه، یا می‌گوییم: عالم شرق و عالم غرب، عالم امروز و عالم دیروز.
به دنبال مبحث گذشته این مسئله مطرح می‌شود که اگر لفظ «عالم» جمع است، در این صورت معنای «عالمین» چیست؟ آیا عالمین جمع عالم است و مفید کثرت بیش‌تری است، یا برعکس معنای عالمین محدودتر از معنای عالم است؟ این بحث موقعی جدی‌تر می‌شود که وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم:
از یک‌سو براساس قواعد دستور
زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً برای جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می‌رود. بنابراین شامل تمام موجودات نمی‌شود. از سوی دیگر لفظ «عالم» در
قرآن به کار نرفته است و فقط «عالَمین» آمده است. (کلمه عالمین هفتاد و سه بار در قرآن تکرار شده است).
اگر موارد استعمال عالمین را در قرآن در نظر بگیریم، خواهیم دید که هرچند کلمه «عالمین» در بسیاری از
آیات قرآن به معنای انسان‌ها آمده، ولی در پاره‌ای از موارد معنای وسیع‌تری دارد، و انسان‌ها و موجودات دیگر
جهان را دربر می‌گیرد؛ نلتتذ:
«
فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ؛ ستایش مخصوص خداست که مالک و پروردگار آسمان‌ها و زمین، مال و پروردگار جهانیان است».
«
قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا؛ فرعون گفت پروردگار عالمیان چیست؟ موسی در پاسخ گفت: پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان این دو است».
در این‌جا نیز اکثر مفسران بر این باورند که معنای «عالمین» گستره‌تر از عالم است. بنابراین هرچند کلمه «عالم» خود به‌تنهایی معنای جمع دارد، ولی هنگامی که به‌صورت «عالمین» جمع بسته می‌شود، اشاره به تمام مجموعه‌های این جهان است.
البته ممکن است در مورد دایره و وسعت معنای کلمه عالمین به لحاظ موارد خاص بین مفسران اختلاف نظر وجود داشته باشد.
اما در مورد اینکه با توجه به قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً برای جمع بستن موجوداتی که دارای
عقل هستند به کار می‌رود؛ حال اگر عالمین به معنای مجموعه موجودات جهان باشد، با اینکه همه عالم‌های این جهان صاحبان عقل نیستند، چه‌گونه این
تفسیر با قواعد
زبان سازگار خواهد بود؟ مفسران در پاسخ به این سؤال چند راه حل را بیان کرده‌اند:
موجودی در این عالم نیست که از عقل و شعور بی‌بهره باشد. یکی از مفسران در این‌باره چنین می‌گوید: «در محلّ خود ثابت و محقق است به نص آیات شریفه و اخبار متواتره بتواتر اجمالی که جمیع موجودات حتی حیوانات و نباتات و جمادات بهره از عقل و شعور دارند و به همان اندازه خدا بلکه اولیای
حق را می‌شناسند و تسبیح و تحمید او را می‌نمایند؛ مانند آیه شریفه «
إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» (چیزی نیست مگر اینکه تسبیح و تحمید خدا را میکند ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید). و حمل کردن
تسبیح را در این آیه بر تسبیح تکوینی یعنی دلالت کردن وجود آنها بر علم و قدرت و
حکمت حق با جمله «
وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» مناسبت ندارد؛ زیرا هر صاحب شعوری این معنی را درک میکند».
برخی دیگر از مفسران این احتمال را مطرح کردند که این جمع به خاطر تغلیب باشد (منظور از تغلیب این است که مجموعه‌ای از صاحبان صفات مختلف را با وصف صنف برتر توصیف کنیم).
البته بعضی مفسران به دلیل همان قواعد عربی کلمه «عالمین» را اشاره به گروه‌ها و مجموعه‌هایی از صاحبان عقل می‌دانند؛ مانند
فرشتگان، انسان‌ها و
جن.
برای اطلاع از بحث فلسفی و عرفانی در مورد مراتب عالم، به پاسخ‌های ذیل رجوع شود:
۱۳۰۶۴(حضرات خمس)، ۱۷۹۸۴ (مراتب وجود در حکمت...)، ۳۷۳۸۵ (مراتب و عوالم نفس انسانی).
پایگاه اسلام کوئست.
