سر مطهر امام حسین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: دفن سر امام حسین علیه‌السلام، مدینه، کربلا، نجف، دمشق، عسقلان، قاهره.
پرسش: سر مطهر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ در چه مکانی دفن شده است؟
پاسخ: در مورد محل دفن سر مقدس امام حسین ـ عليه‌السلام ـ نقل‌های متفاوتی وجود دارد:کربلا، نجف، مدینه، دمشق و حتی عسقلان و قاهره!
مشهور میان شیعیان و برخی اهل سنت آن است که
سر امام حسین علیه‌السلام در کربلا به بدنش ملحق شده است.
از قدیمی‌ترین منابع تاریخی که این نظر مشهور در آن مشاهده می‌شود، کتاب «
الآثار الباقیة» تألیف ابوریحان بیرونی (قرن ۴ ـ ۵) است.
شواهدی هم وجود دارد که هنگام حرکت دادن سر امام به سمت کوفه، این سر مبارک مدتی در محلی نزدیک به
قبر امام علی علیه‌السلام نگهداری می شد.
دیگر نظرات نیز مستند به منابعی هستند که در پاسخ تفصیلی بدان پرداخته‌ایم.
در ارتباط با محل دفن سر
مقدس امام حسین ـ عليه‌السلام ـ نقل‌های متفاوتی وجود دارد که هرکدام از این نظریات مستند به منابعی هستند و ما در این نوشتار به صورت خلاصه این نظریات را بررسی می‌کنیم:
ابن نما حلی (متوفای ۸۴۱ق) نقل می‌کند: «برخی گفته‌اند عمرو بن سعید سر مطهر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ را در
مدینه دفن کرده است».
نقل‌هایی نیز وجود دارد که سر مقدس حضرت حسین بن علی ـ عليه‌السلام ـ در بقیع کنار قبر مادرش
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها دفن شده است.
برخی نیز بدون این‌که مکان بقیع را ذکر کنند، گفته‌اند: در مدینه کنار قبر مادرش
فاطمه سلام‌الله‌علیها به
خاک سپرده شده است.
وقتی «منصور بن جمهور» شام را فتح کرد و پس از ورود به شهر، به خزانه «یزید» وارد شد، در آنجا سبد سرخ رنگی یافت! به غلام خود گفت: این سبد بسته‌بندی‌شده را خوب نگهدار که از گنجینه‌های گران‌قیمت امویان است؛ اما هنگامی که پس از مدتی آن را گشود، دید سر نورانی و عطرآگین
امام حسین علیه‌السلام در آن است. به غلام دستور داد، پارچه‌ای آورد و بر آن سر نورانی پوشاند و پس از کفن نمودنش، آن را در کنار باب «فرادیس» دمشق به خاک سپرد.
برخی منابع تاریخی هم بدون نقل این جریان، تنها گفته‌اند که سر مبارک امام حسین ـ عليه‌السلام ـ در دمشق دفن شده است.
نجف کنار
قبر حضرت علی علیه‌السلام.
عمر بن طلحه می‌گوید:
امام صادق علیه‌السلام زمانی که در حیره بود، به من فرمود: «آیا نمی‌خواهید به وعده‌ای که به شما داده بودم (
زیارت قبر
امام علی) وفا کنم؟» گفتم: چرا. سپس به همراه آن حضرت و فرزندشان
اسماعیل سوار بر مرکب شدیم تا این‌که از منطقه سویه ـ میان حیره و نجف ـ گذشته و در ذکوات بیض فرود آمدیم و آنجا نماز گزاردیم. حضرت صادق ـ عليه‌السلام ـ به اسماعیل فرمود: «بلند شو و به جدت حسین
سلام بده». گفتم: قربانت شوم مگر حسین در
کربلا نیست؟ فرمود: «چرا، اما زمانی که سرش به شام برده شد، یکی از دوستان ما آن را برداشته و در کنار قبر
امیر المؤمنین علی علیه‌السلام دفن نمود».
ابان بن تغلب گوید: با امام صادق ـ عليه‌السلام ـ بودم که به صحرای نجف آمدند و دو رکعت
نماز خواندند و اندکی پیش‌تر رفتند و آنجا نیز دو رکعت نماز خوانده پس سوار شدند و بعد از طی مسیر اندکی، از چهارپا به زیر آمده و دو رکعت نماز گزاردند. سپس فرمودند: «این، جای قبر حضرت
امیرالمؤمنین علیه‌السلام است». گفتم: آن دو جای دیگر که نماز خواندید چه بود؟ فرمود: «مکان سر حضرت امام حسین ـ عليه‌السلام ـ و منبر حضرت
قائم عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف».
در خبری مرفوع می‌خوانیم: امام صادق ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «وقتی تو به نجف رفتی دو تا قبر خواهی دید،
قبر بزرگ و قبر کوچک اما بزرگ آن، قبر امیر المؤمنین ـ عليه‌السلام ـ است و قبر کوچک، سر مبارک امام حسین ـ عليه‌السلام ـ است».
از این
روایات، معلوم می‌شود در آن زمان، جایگاه کوچکی نزد قبر امام علی ـ عليه‌السلام ـ در نجف وجود داشت، به این عنوان که سر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ در آنجا دفن و یا نگهداری شده بود.
یونس بن ظَبیان گوید: امام صادق ـ عليه‌السلام ـ سوار مرکب شد، من هم در حضور آن حضرت سوار شدم تا این‌که آن‌حضرت نزد تپه‌های سرخ پیاده شد و وضو گرفت سپس به مکانی که بلند به نظر می‌رسید نزدیک شد و در آنجا نماز خواند و پس از نماز روی آن مکان خم شده و گریست و سپس به مکان بلند دیگری که نزدیک آن بود رفته و عیناً اعمال سابق را بجا آورد و فرمود: «جایی که اول در آنجا نماز خواندم جای قبر حضرت علی ـ عليه‌السلام ـ بود و آن دیگری جای سر مطهر حسین ـ عليه‌السلام ـ بود و ابن زیاد ـ
لعنت خدا بر او باد ـ وقتی که سر حسین ـ عليه‌السلام ـ را به شام فرستاد، بعد از مدتی سر را به کوفه برگرداندند. در پی آن بود که ابن زیاد دستور داد تا سر را از کوفه خارج کنند تا اهل کوفه به جهت آن آشوب نکنند و خداوند برگردانید سر مطهر را نزد قبر حضرت علی ـ عليه‌السلام ـ و در آنجا دفن شد و "
فَالرَّأْسُ مَعَ الْجَسَدِ وَ الْجَسَدُ مَعَ الرَّأْس"؛ یعنی از آن پس سر به جسد ملحق شد و بدن با سر متصل گردید».
برای جملات پایانی این
روایت، یعنی «فالرأس مع الجسد...» چند احتمال بیان شده است:
«فالرأس مع الجسد»؛ یعنی بعد از آن‌که
سر امام حسین نزد قبر حضرت علی ـ عليه‌السلام ـ دفن شد، به جسد اطهر در کربلا ملحق گردیده است. («
فالرأس مع الجسد ای بعد ما دفن هناک ظاهرا الحق بالجسد بکربلاء»)
ولی اشکال این احتمال آن است که هنوز در سال ۶۱ هجری قبر امام علی ـ عليه‌السلام ـ را در نجف اشرف کسی از اشخاص عادی نمی‌شناخت تا آنچه در برخی روایات آمده که: «
لَمَّا حُمِلَ رَأْسُهُ إِلَی الشَّامِ سَرَقَهُ مَوْلًی لَنَا فَدَفَنَهُ بِجَنْبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ـ عليه‌السلام ـ «هنگامی که سر مطهّر آن‌حضرت را به شام آوردند یکی از دوستان ما آن‌را ربود و در کنار قبر امیر المؤمنین ـ عليه‌السلام ـ دفن نمود»،
تحقق یابد. به علاوه این نقل با آنچه در دیگر منابع تاریخی ذکر شده مبنی بر این‌که
امام سجاد علیه‌السلام رأس مطهر را از شام به کربلا آورده و به بدن اطهر ملحق کرد، همخوان نیست.
شیخ حر عاملی ـ رحمة‌الله ـ بعد از نقل این روایت (
فالرأس مع الجسد...)؛ کلام
سید بن طاووس رحمة‌الله را نقل کرده و گفته است: «
و لا منافات بینهما»؛
یعنی در میان
عمل اصحاب امامیه و آن روایات منافات ندارد. و به همین جمله اجمالی اکتفا کرده است.
شاید منافات نداشتن میان عمل اصحاب و آن روایات به این دلیل باشد که ممکن است سر مطهر را در موقع بردن به شام کنار
قبر امام علی علیه‌السلام گذاشته باشند یا هنگام برگشت از شام سر مبارک را نزد قبر آن حضرت گذاشته و از آنجا به کربلا برده و با جسد دفن کرده باشند.
همان‌طور که صاحب جواهر الکلام ـ رحمة‌الله ـ بعد از نقل این دسته از روایات و نیز کلام سید بن طاووس ـ رحمة‌الله ـ می‌گوید: «شاید منافاتی میان آن روایات و عمل اصحاب نباشد؛ زیرا ممکن است سر مطهر را نزد قبر امیر المؤمنین علی ـ عليه‌السلام ـ مدتی دفن کنند و بعد از آن به کربلا نقل شده و با جسد دفن شده باشد» («و لعله لا منافاة لإمکان دفنه مدة ثم نقل الی کربلاء»).
هم‌چنین در روایتی نقل شده است: امام صادق ـ عليه‌السلام ـ از کنار میلِ (نشان) خمیده در راه نجف گذشت و نماز به‌جا آورد و از آن حضرت سؤال شد که آن، چه نمازی بود خواندید؟ فرمود: «این‌جا، جایی است که سر جدّم حسین بن علی ـ عليه‌السلام ـ را هنگام آمدن از کربلا و آوردنش برای عبیداللّه بن زیاد که لعنت
خدا بر او باد برای (مدتی) در این‌جا نهادند».
بنابراین امکانِ گذاشتن سر مطهر در حوالی قبر حضرت علی ـ عليه‌السلام ـ به‌صورت موقت وجود دارد و اکنون
مسجدی به نام «مسجد حنانه» بین نجف و کوفه وجود دارد که گفته می‌شود سر
امام در آنجا قرار داشت.
با این وجود، ممکن است حقیقت امر در آن روایات، سرّی از اسرار باشد که واقع آن بر ما کشف نشده و برای مصالحی که در آن زمان وجود داشت، آن احادیث از
ائمه اطهار علیه‌السلام صادر شده است.
البته در تحلیل سندی این روایات باید گفت که برخی افراد موجود در اسناد این روایات مانند «مبارک خباز» (روایت نماز خواندن امام صادق ـ عليه‌السلام ـ در کنار قبر امام علی ـ عليه‌السلام ـ و جای سر مطهر امام حسین عليه‌السلام: «
...یَعْقُوبَ بْنِ إِلْیَاسَ عَنْ مُبَارَکٍ الْخَبَّازِ قَال...»)
در کتب رجالی از او نامی برده نشده و برخی چون «یونس بن ظَبیان» («
...عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ أَوْ عَنْ رَجُلٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَال:...فَالرَّأْسُ مَعَ الْجَسَدِ وَ الْجَسَدُ مَعَ الرَّأْس»)
نیز ضعیف‌اند.
محدث قمی ـ رحمة‌الله ـ در «منتهی الآمال» می‌گوید: «
احادیث بسیار دلالت می‌کند بر آن‌که مردی از شیعیان آن سر مبارک را دزدید و آورد در بالای سر
حضرت علی علیه‌السلام دفن کرد»،
سپس به این روایت اشاره می‌کند که یزید در پاسخ تقاضای حضرت سجاد ـ عليه‌السلام ـ که می‌خواست سر پدر را بار دیگر
زیارت کند، گفت: دیدار سر پدر هرگز از برای تو میسر نخواهد شد.
اما چیزی که جریان سرقت را مورد ابهام قرار می‌دهد این است که؛ اگر سر دزدیده شده و به عراق آورده شده باشد، چرا در کربلا دفن نشد و آن‌را به نجف بردند؟!
درباره پاسخ یزید به امام سجاد ـ عليه‌السلام ـ باید گفت: سید بن طاووس در «
اللهوف» تصریح کرده که امام سجاد ـ عليه‌السلام ـ سر مبارک را با سرهای سایر
شهدا از یزید گرفت. و نیز امام ـ عليه‌السلام ـ اصرار ورزید که پارچه دوخته‌شده جده‌اش
فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها و مقنعه و قلاده و پیراهن ایشان را از میان غنائم جداسازی کرده و برگرداند که این کار نیز عملی شد.
سبط بن جوزی (متوفای ۶۵۴ق) نقل کرده است: «سر حسین بن علی ـ عليه‌السلام ـ را خلفای فاطمیین از باب فرادیس در دمشق به عسقلان مصر انتقال دادند سپس به قاهره برده و در آنجا دفن کردند و آنجا بارگاه عظیمی دارد که زیارتگاه است».
علامه سید محسن امین در «
لواعج الاشجان» در این‌باره می‌گوید: «بنا به گفته برخی مورخان، علویین مصر، سری را از عسقلان به قاهره انتقال داده‌اند و به نام
سر مطهر امام حسین علیه‌السلام در آنجا دفن کرده و مشهد بزرگی بالای آن ساختمان بنا نموده‌اند، ولی سؤال این است که واقعاً آن سر،
سر امام حسین علیه‌السلام بوده است؟!».
همان‌طور که گفتیم، برخی
اهل‌سنت گفته‌اند سر مطهر در خزانه یزید در دمشق بود و آن را کفن کرده و در باب فرادیس دفن نمودند
و از سوی دیگر برخی گفته‌اند از آنجا خلفای فاطمیین نقل داده در عسقلان دفن کردند و بعد از آن از عسقلان به قاهره حمل شده است.
نه این‌که سر مبارک به سرقت رفت و در عسقلان به
خاک سپرده شد.
معلوم می‌شود کسی که گفته سر مطهر به سرقت رفت و به‌وسیله شیعیان در عسقلان دفن شد، روایت سرقت رفتن سر را به
تاریخ دفن شدن سری دیگر در عسقلان ضمیمه کرده و از آن نتیجه اشتباهی گرفته است که نمی‌توان به آن
اعتماد کرد.
امام یافعی یمنی مکی (متوفای ۷۶۸ق) در «مرآت الجنان» می‌گوید: «آنچه گفته شده که سر مطهر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ به عسقلان نقل شده و یا به قاهره نقل داده‌اند صحیح نیست».
از کلام یافعی فهمیده می‌شود که ایشان نیز معتقدند سری که نقل داده شده، سر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ نبوده است. سپس خود یافعی می‌گوید: «سر را یزید به
مدینه منوره با خاندان رسالت و جمعی از موالی بنی‌هاشم و عده‌ای از موالی ابوسفیان فرستاد و در مدینه در بقیع نزد قبر مادرش
فاطمه سلام‌الله‌علیها دفن شد و این صحیح‌ترین اقوال است».
البته اگر سر مطهر را به مدینه برده باشند، لزوماً در بقیع نباید دفن شده باشد؛ زیرا معلوم نیست که
قبر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در بقیع باشد. به‌علاوه برخی مورخانی که گفته‌اند سر را به مدینه برده‌اند، معتقدند که مجدداً آن را از مدینه به
کربلا آورده و به جسد ملحق کرده‌اند.
و این قول که از اهل سنت است، قول مشهور میان
شیعه را تقویت می‌کند که سر مطهر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ به کربلا برگردانیده شد و با جسد دفن گردید.
خلاصه این‌که هرگز نمی‌توان به دفن سر آن حضرت در
مصر اعتماد داشت؛ به‌ویژه این‌که دست سیاست و ریاست خلفای فاطمی آن دیار با آن بازی کرده و از آن منظور سیاسی داشته‌اند.
ممکن است به ذهن برخی خطور کند، در‌صورتی‌که مدفون شدن سر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ در قاهره در مسجد مشهد الحسین ـ عليه‌السلام ـ ثابت نیست، پس چرا این همه در کتب اهل سنت کراماتی از آن بُقعه نقل می‌کنند؟
در پاسخ باید گفت: وجود قُبه عالی و مسجد بزرگ و ساختمان مهم در جایی - بدون تحقیق - دلیل بر درستی آنچه در میان مردم معروف است نمی‌باشد. جاهای زیادی را در کشورهای اسلامی به‌عنوان این‌که مدفون در آنها از اولاد
ائمه اطهار علیه‌السلام است، زیارتگاه کرده‌اند و یا شخص مدفون از فرزندان با واسطه بوده، ولی از فرزندان بدون واسطه شهرت داده‌اند و نیز در بعضی مکان‌ها به بهانه صدور کرامتی مسجد ساخته و شهرت داده‌اند، درحالی‌که پس از تحقیق معلوم می‌شود آن کرامت حقیقت ندارد.
وقتی مردم در مکانی، امامی از ائمه
معصومان علیه‌السلام را از راه دور زیارت می‌کنند، بالأخره مورد توجه قرار می‌گیرند؛ زیرا این قدر مردم در آن مکان ایستاده و دائماً متوجه و متوسل به امام
معصوم سلام‌الله‌علیه می‌شوند، حتماً حداقل به
سلام و
توسل چند نفر جواب می‌دهند و به آن مکان عنایت دارند و اگر کسی در آن مکان روی تضرع به درگاه خداوندی بیاورد و متوسل به اولیای او شود و از
خداوند طلب نزول رحمت و سلام نماید قطعاً آنجا مورد لطف و توجه قرار می‌گیرد و محل استجابت دعاها می‌شود؛ اما این مطلب دلیل نیست که مدفون در قاهره واقعاً سر مطهر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ است.
بنا بر نقل مشهور، سر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ در کربلا به بدنش ملحق شده است:
سید بن طاووس در
لهوف: «
فَأَمَّا رَأْسُ الْحُسَیْنِ فَرُوِیَ أَنَّهُ أُعِیدَ فَدُفِنَ بِکَرْبَلَاءَ مَعَ جَسَدِهِ الشَّرِیفِ وَ کَانَ عَمَلُ الطَّائِفَةِ عَلَی هَذَا الْمَعْنَی الْمُشَارِ إِلَیْه»؛ «و اما سر حسین ـ عليه‌السلام ـ روایت شده که آن را برگردانده و در کربلا با پیکر شریفش دفن کردند و
عمل طایفه شیعه هم بر طبق همین معنا که گفتیم بوده است».
از این کلام فهمیده می‌شود که عقیده شیعه بر آن است که سر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ به جسد در کربلا ملحق شده است.
شیخ طبرسی ـ رحمة‌الله ـ در «
تاج الموالید»: «برخی از اصحاب امامیه گفته‌اند: «
و أمّا رأس الحسین (علیه‌السلام) فقال بعض أصحابنا: أنّه ردّ إلی بدنه بکربلاء من الشّام و ضمّ إلیه»؛ سر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ از شام آورده شد و به بدن آن حضرت در کربلا ضمیمه شد».
هم‌چنین ابن فتال نیشابوری (متوفای ۵۰۸ق) در «
روضة الواعظین»،
و ابن نما حلی (متوفای ۸۴۱ق) در «
مثیر الاحزان»،
همین نظریه علمای امامیه را
ذکر کرده‌اند.
از کتاب‌های قدیمی که در آن تصریح شده سر مطهر امام حسین ـ عليه‌السلام ـ در کربلا در بیستم ماه صفر به جسد ملحق شده کتاب «
الآثار الباقیة» ابوریحان بیرونی (قرن ۴ ـ ۵) است.
ابوریحان در این کتاب گوید: «
و فی العشرین، ردّ رأس الحسین الی مجثمه، حتّی دفن مع جثّته؛ و فیه زیارة الاربعین، و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام»؛
و در روز بیستم آن (ماه صفر) سر حسین ـ عليه‌السلام ـ را به بدنش ملحق شده و در همان‌جا دفن شد.
ابن جوزی (متوفای ۶۵۴ق) در «
تذکرة الخواص» می‌گوید: «
اشهرها انه رده الی المدینة مع السبایا ثم رد الی الجسد بکربلا فدفن معه»؛ «مشهورترین اقوال این است که سر حسین بن علی ـ عليه‌السلام ـ از
مدینه به
کربلا آورده شد و به همراه جسد دفن شد».
زکریا بن محمد قزوینی (متوفای ۶۸۲ق) در کتاب «
عجائب المخلوقات» گوید: «
الیوم الاول منه عید بنی امیه ادخلت فیه رأس الحسین رضی اللّه عنه بدمشق و العشرون منه رُدَّت رأس الحسین الی جثته»؛
روز اول از ماه صفر عید بنی‌امیه است که در آن روز سر حسین ـ عليه‌السلام ـ را وارد دمشق کردند و روز بیستم از ماه صفر سر حسین ـ عليه‌السلام ـ بر جسم مبارکش در کربلا برگردانیده شد.
پایگاه اسلام کوئست.
