زیبایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: زیبایی، قرآن،
آیات .
پرسش: آیا در
قرآن آیاتی وجود دارد که بتوان از آنها یک بینش زیبایی‌شناسی استخراج کرد؟
پاسخ:"زیبا" در لغت از مصدر زیبیدن دارای معانی مختلفی؛ چون شایسته، نیکو،
جمیل و خوش‌نماست و در اصطلاح، نمود یا پرده‌ای نگارین و شفاف است که روی
کمال کشیده شده است. به‌طور کلی چهار نوع زیبایی اساسی وجود دارد. زیبایی محسوس، زیبایی نامحسوس، زیبایی
معقول ، زیبایی و جمال مطلق خداوند.
از نظر قرآن زیبایی انسان، زیبایی‌های طبیعت و زیبایی معنوی و اخلاقی از پدیده‌های زیبایی محسوب می‌شود.
همچنین برخی از اصول زیبایی‌شناختی در قرآن عبارت‌اند از: هدف‌مندی، تناسب و توازن، چیدمان منظم، تنوع و تضاد، تنوع زیبای رنگ‌ها و پیراستگی از عیوب. بینش زیبایی‌شناختی در قرآن با توجه به مبانی هستی‌شناسی و
معرفت‌شناسی آن بوده و با مبانی
زیبایی شناسی
تفکر غربی آن متفاوت است.
قرآن کریم کتابی است که برای هدایت بشر از سوی خداوند بر
پیامبر ش نازل شده است، تا تمامی حقایق
عالم را توسط آن برای
انسان بیان نماید؛ از‌این‌رو خداوند می‌فرماید:«
وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتاب تِبْیاناً لِکُلِّ شَی‌ء »؛
و بر تو این کتاب را نازل کردیم که روشنگر هر چیز است. بر این اساس مفاهیم بسیاری که نقش عمده‌ای در تصحیح نگرش فکری
بشر دارد، در قرآن ذکر شده است. یکی از مفاهیمی که در قرآن، آیات فراوانی بدان اختصاص یافته، مفهوم
زیبایی است. بدیهی است برای کسب بینش دقیق ابتدا باید تعریف و حدود آن را تعیین نمود و سپس با استفاده از مفروضات و مبانی آن، در آیات و
مصادیق تعمق نمود تا بینش زیبایی‌شناسی شکل گیرد.
"زیبا" در لغت از مصدر زیبیدن دارای معانی؛ چون شایسته، نیکو، جمیل و خوش‌نماست و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از: نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی در شیء وجود دارد و
عقل و
تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وادارد و لذت و انبساط پدید آورد.
در اصطلاح نیز تعاریف متعددی درباره زیبایی شده است. بنا بر تعریفی زیبایی یک هماهنگی و هارمونی است که لذات ما را در یک خط سیر معین متشکل می‌کند و سبب اندیشه
زیبا می‌شود.
علامه محمدتقی جعفری (ره) با ذکر این نکته که با دقت در یک اثر زیبای
خلقت ، در عین آنکه حس زیبا‌جویی انسان اشباع می‌شود به دریافت
کمال نیز نایل می‌گردد، زیبایی را چنین تعریف می‌کند:نمود یا پرده‌ای نگارین و شفاف که روی کمال کشیده شده است. بنابراین تعریف، زیبایی آن است که انسان را، ضمن رفع
حس زیبایی‌جوییش به کمال نیز نایل کند.
زیبایی انواع مختلفی دارد و هر مکتبی به فراخور مبانی هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه خود آن را به گونه‌های مختلفی تقسیم کرده است.
اما به‌طور کلی چهار نوع زیبایی اساسی وجود دارد.
۱. زیبایی محسوس؛ مانند گل‌ها و جنگل‌ها.
۲. زیبایی نامحسوس طبیعی؛ نظیر زیبایی آزادی،
علم و...
۳. زیبایی معقول ارزشی؛ مانند
حکمت ،
عدالت و دیگر وارستگی‌های روحی.
۴. زیبایی و
جمال مطلق لم یزلی و لایزالی.
قرآن در آیات نورانی خود زیبایی‌ها را بر‌می‌شمرد و انسان‌ها را به تأمل در آن فرا می‌خواند. علاوه بر آن اکتساب زیبایی‌ها را توصیه می‌کند؛ حال این موارد چه زیبایی معنوی باشد و چه زیبایی مادی و محسوس. آن‌گونه که از آیات استنتاج می‌شود، قرآن نه‌تنها زیبایی را مجاز، بلکه تحصیل زیبایی‌ها را به‌عنوان نیاز روحی بشر مطلوب و محبوب می‌داند:
«او کسی است که دریا را مسخر (شما) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید و زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید»
آیات قرآن با
بلاغت بی‌نظیر خود یکی از رموز شگفت‌آور در تأملات زیبایی‌شناختی است.
بنابراین قرآن خود جلوه گاه زیبایی است و در آن پدیده‌های زیبایی شناختی و نشانه‌های زیبایی وجود دارد و نمونه‌های فراوانی از این آیات در
قرآن یافت می‌شود و اثبات می‌کند که خداوند سرچشمه همه زیبایی‌هاست و در
آفرینش جهان و نعمت‌های آن زیبایی را مد نظر داشته است.
در آیات قرآن واژگان و مفاهیمی نیز برای زیبایی به کار رفته است که در یک تقسیم‌بندی عبارت‌اند از:
۱. جمال (زیبایی بسیار)، حسن (شادی‌آور، دلپسند)، زینت (امر زیبایی که به چیزی افزوده شود) که سه واژه محوری زیبایی‌اند.
۲. حلیه (آراستگی)، بهجت (زیبایی، خرمی، شادی)، زخرف (زینت خوش نما وزرق و برق‌دار) و تسویل (چیزی که
نفس اشتیاق دارد بیاراید و زشت را زیبا جلوه دهد).
۳. واژه‌هایی که بنابر برخی وجود
تفسیر ی در
حوزه زیبایی قرار می‌گیرند؛ مانند حبک (زیبایی) و
تبرج (زینت‌نمایی).
۴. واژگانی که بیانگر برخی عناصر و ویژگی‌های زیبایی‌اند؛ مانند
نور ، لون،
قدر .
قرآن کریم در راستای اهداف عالیه خود برخی از زیبایی‌های هستی و نیز شمه‌ای از زیبایی‌های معنوی و اخلاقی و پرده‌ای از زیبایی‌های سرای
آخرت را به ما نشان می‌دهد که در محورهای زیر مطرح شده است:
قرآن مراحل
رشد انسان را تبیین کرده و بر موزون بودن و اعتدال آن تأکید می‌فرماید: « که ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم».
و پس از
خلق انسان به این زیبایی خداوند به خود آفرین می‌گوید:«آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است».
به‌راستی که تناسب اندام انسان و قرار گرفتن هر یک از اعضا در جای خود و نیز کارکرد دقیق، حساب شده و زیبای آن حیرت دانشمندان را به دنبال داشته است حیرت و شعفی که هنوز ادامه دارد.
این زیبایی تنها در صورت ظاهری انسان نیست؛ بلکه بعد روحانی و باطنی او را نیز در‌بر‌می‌گیرد و می‌تواند او را به بالاترین مرتبه‌های کمال و
سعادت رهنمون سازد.
هر انسانی با هر گرایشی زمانی که به نظاره طبیعت می‌نشیند از شگفتی‌ها و زیبایی آن به وجود می‌آید و روحش طراوتی دوباره می‌یابد تماشای کوه‌های سترگ، رودهای جاری،
طلوع خورشید از جایی و
غروب آن در جایی دیگر، رعد و برق که هر یک میزانی از زیبایی‌های خیره‌کننده است، از دیگر جلوه‌های زیبایی است که قرآن آن را در قالب طبیعت بی‌جان و جاندار ترسیم کرده و دریچه‌ای دیگر از زیبایی شناختی به وجود آورده است.
آیات مربوط به طبیعت را آیات طبیعتی می‌نامند و مفسران بیش از ۷۵۰ آیه ذکر کرده‌اند که آنها نیز تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارند و شامل توصیف زیبایی
آسمان و نیز دیگر پدیده‌های طبیعی می‌شوند. در این‌جا به چند آیه اشاره می‌نماییم:
۱. «آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‌ایم و چگونه آن را (به‌وسیله
ستارگان ) زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟».
۲. «ما آسمان نزدیک (پایین) را با ستارگان آراستیم».
۳. «و آسمان پایین را با چراغ‌هایی (ستارگان) زینت بخشیدیم».
۴. «ما در آسمان برج‌هایی قرار دادیم و آن را برای بینندگان آراستیم».
نمونه‌هایی از این آیات را می‌توان در سوره‌هایی، مانند
ضحی (۹۳)، آیه ۱ ،
کهف (۱۸)، آیه ۸۶ ،
مدثر (۷۴)، آیه ۳۴ ،
نمل (۱۶)، آیه ۶۰ ،
حج (۲۲)، آیه ۵ و
ق (۱۶)، آیه ۱ ۱۷ مشاهده نمود.
تفاوتی که میان مبانی زیبایی‌شناختی
اسلام با عمده مکاتب اومانیستی
غرب وجود دارد، این است که
اسلام گستره زیبایی‌اش از زیبایی طبیعی و محسوس فراتر رفته و زیبایی معنوی و اخلاقی را نیز در‌بر‌می‌گیرد.
قرآن می‌فرماید: «خداوند
ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل‌هایتان زینت بخشیده».
صبر و گذشت نیز از جمله رفتارهایی است که به‌گونه‌ای زیبا مطرح شده است:«پس
صبر جمیل پیشه کن».
گذشت زیبا:«پس، از آنها به طرز شایسته‌ای صرف‌نظر کن».
«ای
پیامبر ! به همسرانت بگو:اگر شما زندگی
دنیا و زرق و برق آن را می‌خواهید، بیایید با هدیه‌ای شما را بهره‌مند سازم و شما را به طرز نیکویی رها سازم».
آیات متعددی در این رابطه در قرآن ذکر شده است؛ از جمله سوره‌های
مزمل (۷۳)، آیه ۱۰ و
احزاب (۳۳)، آیه ۴۹ .
با سیری در
قرآن کریم عوامل و نشانه‌هایی را برای زیبایی می‌توان به دست آورد که از ویژگی‌های
آفرینش الاهی در نظام
هستی محسوب می‌شود که از آن جمله است:
یکی از مبانی مهم زیبایی‌شناسی قرآن، تأکید بر هدف‌مندی است؛ چون اساس دعوت قرآن، هدایت و دل دادن
مخاطب به پیام‌های الاهی و معنوی است. نمی‌توان زیبایی و هنرمندی را صرفاً در قالب‌های محدود مادی و هنری آن تعریف کرد. به‌عنوان نمونه درباره داستان‌های قرآن آن‌گاه که از بعد هنری آن سخن گفته می‌شود و محتوای این داستان‌ها در قالب عبارات زیبا برجسته می‌شود، به این معنا نیست که زیبایی آن در داستان‌سرایی و جلوه‌های ادبی و هنری آن موضوع زیبایی‌شناسی است؛ بلکه هدف از ذکر آن
هدایت انسان و تأکید بر
قدرت و توانایی بی‌نهایت پروردگار است.
نظام آفرینش بر اساس هندسه دقیق و منظمی بر پا شده است، این نکته را می‌توان در این آیات ملاحظه نمود:«البته ما هر چیز را به اندازه آفریدیم»!
«و هر چیز نزد او مقدار معینی دارد».
«و همه چیز را آفرید، و به دقت اندازه‌گیری نمود»!
«و خدا برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است»!
«همان خداوندی که آفرید و منظم کرد و همان که اندازه‌گیری کرد و هدایت نمود».
یکی از نشانه‌های مهم چیده شدن یا
نظم و ترتیب است که در قرآن به‌گونه‌های مختلف ذکر شده است:«و زمین را گستردیم و در آن کوه‌های ثابتی افکندیم و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم».
«این در‌حالی‌که بر تخت‌های صف‌کشیده در کنار هم تکیه می‌زنند».
«و بالش‌ها و پشتی‌های صف‌داده شده».
«غرفه‌هایی در بهشت دارند که بر فراز آنها غرفه‌های دیگری بنا شده و از زیر آنها نهرها جاری است».
در عین
وحدت و یک‌پارچگی که بر نظام آفرینش حاکم است، تنوع و گونه‌گونی حیرت‌آوری نیز
حاکم است که در انواع جمادات، نباتات و
حیوان و انسان قرار دارد:
«و در روی زمین، قطعاتی در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند و (نیز) باغ‌هایی از انگور و زراعت و نخل‌ها، (و درختان میوه گوناگون) که گاه بر یک پایه می‌رویند و گاه بر دو پایه (و عجیب‌تر آنکه) همه آنها از یک آب سیراب می‌شوند! و با این حال، بعضی از آنها را از جهت میوه بر دیگری برتری می‌دهیم در اینها نشانه‌هایی است برای گروهی که
عقل خویش را به کار می‌گیرند».
تعدادی از آیات
قرآن نیز به رنگ‌های گوناگون اشاره دارد. قرآن از رنگ سبز به‌عنوان
نعمت و خرمی و رنگی بهشتی یاد کرده و فرموده است:«بر اندام آنها (بهشتیان) لباس‌هایی است از حریر نازک سبز رنگ و از دیبای ضخیم و با دستبندهایی از نقره آراسته‌اند».
و از رنگ زرد به‌عنوان رنگی شادی‌آور. خداوند می‌فرماید:«گاوی باشد زرد یک دست، که رنگ آن، بینندگان را شاد و مسرور سازد». نمونه رنگ‌ها و تنوع آنها را می‌توان در سوره‌های
نحل (۱۶)، آیه ۱۳. ،
فاطر (۳۵)، آیه ۲۷ و ۲۸. و
زمر (۳۹)، آیه ۲۱. ملاحظه نمود.
پیراستگی از عیوب یکی دیگر از نشانه‌های آفرینش الاهی است نکته‌ای که قرآن در سوره ملک در هنگامی که به زیبایی آسمان توجه می‌دهد
ذکر می‌کند: «همان کسی که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید، در
آفرینش خداوند رحمان هیچ تضاد و عیبی نمی‌بینی! بار دیگر نگاه کن، آیا هیچ شکاف و خللی مشاهده می‌کنی؟».
پیراستگی از عیوب در آیات دیگری از قرآن نیز تأکید شده است.
پایگاه اسلام کوئست.
