بررسی ادبی آیه 28 سوره احقاف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کلیدواژه: حال، مفعول، احقاف، قرباناً، ذوالحال، آیه، سوره احقاف.

پرسش: واژه «قرباناً» در آیه «فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً» از نظر ادبی چه نقشی دارد؟ اگر حال باشد ذوالحال چیست؟

پاسخ: الف) اگر «قربانا» مفعول دوم و یا مفعول لاجله باشد، به دلیل این‌که «آلهة» بدل یا بیان از آن می‌شود، به همان قرینه «آلهة»، «قرباناً» نیز دارای معنای جمعی بوده و با مبدل‌منه یا مُبَیِّن، مطابقت دارد. ب) اگر «قربانا» حال باشد به قرینه ذوالحالش (ضمیر هم) که جمع است، از آن معنای جمعی اراده شده و با ذوالحال مطابقت خواهد داشت و اشکالی از جهت مطابقت با ذوالحال متوجه «قربانا» نخواهد شد.

---

پروردگار متعال در آیات متعددی از سوره احقاف به طور صریح و گاهی با کنایه به تهدید و توبیخ کفار قریش پرداخته، از جمله در آیه: «فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً؛ پس چرا معبودانی را که غیر از خدا برگزیدند (به گمان این‌که به خدا نزدیکشان سازد) آنها را یاری نکردند؟» می‌فرماید وقتی عذاب خدا دامن‌گیرشان شد، کسی نمی‌تواند آنان را یاری کند و از عذاب برهاند.
بررسی ادبی مفردات آیه فوق از ابتدا چنین است:
در مورد «فاء» اول آیه، برخی آن را «عاطفه» و گروهی نیز آن‌را «استیناف» گرفته‌اند. «لولا» حرف تحضیض به منزله هلاّ، «نصر» فعل ماضی «هُم» مفعول به، «الذین» موصول اسمی و فاعل برای نصر، «اتخذوا» فعل ماضی از افعال دو مفعولی، ضمیر «واو» فاعلش و جمله «اتخذوا» صله برای «الذین»، و «من دون الله» جار و مجرور و مضاف و مضاف‌الیه متعلق به «اتخذوا»، مفعول اول «اتخذوا» محذوف است که عائد صله نیز می‌باشد.

---

در مفعول دوم «اتخذوا» و نقش «قرباناً» در آیه اختلاف دیدگاه وجود دارد:
برخی می‌گویند «قرباناً» مفعول دوم و «آلهة» بدل از «قرباناً» می‌باشد. برخی دیگر گفته‌اند «قرباناً» حال و «آلهة» مفعول دوم برای «اتخذوا» می‌باشد، هم‌چنین گفته شد «قرباناً» مفعول لاجله و «آلهة» مفعول دوم می‌باشد.
اما آنچه از سیاق آیه به دست می‌آید این است که مفعول اول «اتخذوا» ضمیر محذوف «هُم» است که به «الذین» بر می‌گردد و به عنوان عائد صله می‌باشد. «آلهه» مفعول دوم برای اتخذوا و «قربانا» نیز حال است به معنای «ما یتقرب بهم». در نتیجه معنای آیه چنین می‌شود: «فلو لا نصرهم الذین اتخذوهم آلهة حال کونهم متقربا «چون اصل در حال این است که مشتق باشد و زمانی‌ که جامد بیاید باید تاویل به اسم فاعل یا اسم مفعول که از مشتقات می‌باشند برده شود.
از این‌رو علامه آن‌را به معنای اسم فاعل گرفته است « بهم الی الله».
بنابر این‌که «قرباناً» حال باشد، ضمیر مفعولی «هُم» که مفعول اول و عائد صله می‌باشد، ذوالحال خواهد بود.

---

گفتنی است واژه «قربان»، در اصل مصدر است «به معنای تقرب و نزدیکی جستن به خدای متعال». که در این‌صورت مفرد و جمعش یکسان می‌باشد، و اراده معنای جمعی یا افرادی از آن تنها با قرینه مشخص می‌شود و هم‌چنین اسم مصدر نیز به کار می‌رود «و آن هر کار خیری است که بنده به وسیله آن بر خدا تقرب جوید». مثل برهان و سلطان که در این‌صورت دارای جمع بوده و جمعش قرابین می‌باشد.

---

بنابراین در آیه مورد سؤال:
الف. اگر «قربانا» مفعول دوم و یا مفعول لاجله باشد، به دلیل این‌که «آلهة» بدل یا بیان از آن می‌شود، به همان قرینه «آلهة»، «قرباناً» نیز دارای معنای جمعی بوده و با مبدل‌منه یا مُبَیِّن، مطابقت دارد. ب. اگر «قربانا» حال باشد به قرینه ذوالحالش (ضمیر هم) که جمع است، از آن معنای جمعی اراده شده و با ذوالحال مطابقت خواهد داشت و اشکالی از جهت مطابقت با ذوالحال متوجه «قربانا» نخواهد شد.

---