وعده شدیدترین عذاب در آیه 25 سوره فجر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قیامت،
عذاب،
کافر،
سوره فجر،
حسرت.
پرسش: «یقول یا لیتنی قدمت لحیاتی! فیومئذ لا یعذب عذابه احد و لا یوثق وثاقه احد». در این آیات،
فاعل افعال «یقول»، «لا یعذب» و «لا یوثق» کیست؟
پاسخ اجمالی: فاعل
فعل «یقول» در آیه ۲۴ سوره فجر، ضمیری است که به انسانی که در
آیه قبل، از آن یاد شده برمی‌گردد و مراد از آن، انسانی است که نه تنها هیچ زاد و توشه‌ای برای خود نفرستاده، بلکه با کوله‌باری سنگین از گناهان پا به عرصه قیامت گذاشته است.
در آیه بعد کلمه «لا یعذّب» به دو صورت معلوم «لا یُعَذِّبُ» و مجهول «لا یعذَب» خوانده شده است. در صورت اول دو احتمال دارد یا
ضمیر «عذابه» به انسان برمی‌گردد و
مفعول عذاب بوده و «احد» فاعل «لا یعذب» است و یا این‌که «عذابه»
مفعول مطلق و متضمن
تشبیه و ضمیر آن به «رب» در «جاء ربک» برمی‌گردد و می‌توان با این ترکیب، مفعولی در تقدیر گرفت. بنابر‌این، مفهوم آیه، تعظیم و حصر عذاب آن روز به «
رب» است؛ یعنی در آن روز کسی، مانند پروردگار، کسی را عذاب نمی‌کند. همین احتمالات در مورد آیه بعدی «وَ لا یُوثِقُ» نیز وجود دارد.
خدای متعال به دنبال نکوهش‌هایی که در آیات پیشین سوره فجر از کافران، طغیان‌گران دنیاپرست و متجاوز به حقوق دیگران کرده، در آیه ۲۴ در بیان حال آنان می‌فرماید: «یَقُولُ یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی؛ می‌گوید: ای کاش برای (این) زندگی‌ام چیزی از پیش فرستاده بودم.»
این آیه در صدد بیان آرزویی است که انسان (در
روز رستاخیز با دیدن حقایقی که آن‌را انکار می‌کرد و یا جدی نمی‌گرفت) از خود سر می‌دهد و می‌بیند که سعی و تلاش او در دنیا سودی به حالش نخواهد داشت؛ لذا می‌گوید ای کاش برای این
دنیا و این زندگی جاوید اعمال خیر و صالحی از پیش فرستاده بودم. ولی این آرزویی است بی‌نتیجه که هرگز به جایی نمی‌رسد.
گفتنی است که واژه «لیت»، بیشتر در موارد آرزوهای بی‌جا و یا محال به‌کار گرفته می‌شود.
به هرحال، فاعل فعل «یقول» در آیه ۲۴ سوره فجر، ضمیری است که به انسانی که در آیه قبل، از آن یاد شده برمی‌گردد و مراد از آن، انسانی است که نه تنها هیچ زاد و توشه‌ای برای خود نفرستاده، بلکه با کوله‌باری سنگین از گناهان پا به عرصه قیامت گذاشته است.
خدای متعال بعد از آن‌که به این پشیمانی بی‌فایده اشاره کرد؛ در آیه ۲۵ به مجرمان هشدار می‌دهد که در روز قیامت، حساب و کتاب و مجازات شدیدی در پیش خواهند داشت و باید خود را برای آن روز آماده کنند:
«فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ اَحَد؛
پس در آن روز هیچ‌کس مانند عذاب او (خدا) عذاب نکند.»
در این آیه کلمه «لا یعذّب» به دو صورت معلوم و مجهول خوانده شده است. مشهور قاریان قرآن آن‌را به صورت «لا یُعَذِّبُ»، یعنی به کسر «ذال» قرائت کرده‌اند. البته
طبری در این مسئله ادعای
اجماع کرده و معتقد است تمام قاریان مناطق و شهرهای مختلف لا یعذب را به کسر «ذال» قرائت کرده‌اند و تنها
کسائی است که لا یعذَب را فتح «ذال» قرائت کرده است: «فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ اَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ اَحَدٌ، اجمعت القراء قراء الامصار فی قراءة ذلک علی کسر الذال من یعذب...، خلا الکسائی، فانه قرا ذلک بفتح الذال».
مفسران طبق این قرائت در معنای آیه احتمالاتی را مطرح کرده‌اند؛ مانند:
۱. «فَیَوْمَئِذٍ»، تفریع بر آیات قبل بوده، «عذابه» به معنای مصدری (مانند عطاء به معنای اعطاء) و
مفعول به، یا مفعول مطلق «لا یعذب» است. ضمیر «عذابه» به انسان برمی‌گردد و مفعول عذاب بوده و «احد» فاعل «لا یعذب» است؛ یعنی هیچ‌کس، در آن روز قیامت متصدی عذاب انسان نمی‌شود! به این معنا که در واقع کسی نیست که متصدی عذاب آن شخص مجرم شود، بلکه این خود او است که عذاب را فراهم کرده است. بنابر‌این، این آیه هم مضمون است با آیاتی؛ مانند «فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ».
و «بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ».
۲. «عذابه» مفعول مطلق و متضمن
تشبیه و ضمیر آن به «رب» در «جاء ربک»
برمی‌گردد و می‌توان با این ترکیب، مفعولی مقدر گرفت. بنابر‌این، مفهوم آیه تعظیم و حصر عذاب آن روز به «رب» است؛ یعنی در آن روز کسی، مانند پروردگار، کسی را عذاب نمی‌کند؛ چون در آن روز، فرمان مطلق و قدرت بی‌چون و چرا برای او است: «وَ الْاَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ»،
و عذابش بی‌مانند است.
در این تفسیر، ذات مقدس پروردگار، فاعل فعل «لا یعذب» است.
۳. تفسیر دیگر آن است که کسی متولی عذاب مجرمان از جانب خدای متعال نمی‌شود و او را در این کار مباشرت نمی‌کند.
اما بر اساس قرائت قاریانی؛ مانند کسائی و یعقوب، که «لا یعذَب» را با فتح «ذال» و به
صیغه مجهول خوانده‌اند، این فعل نیاز به «فاعل» نداشته، بلکه در «
نایب فاعل» عمل می‌کند و یکی از معانی ذیل را خواهد داشت:
۱. «عذابه» مفعول مطلق و متضمن تشبیه است و ضمیر آن بازگشت به انسان مورد خطاب می‌کند؛ یعنی در آن روز، دچار عذابی می‌گردد که کسی؛ مانند او عذاب نمی‌شود.
۲. «عذابه» می‌تواند «
منصوب به نزع خافض» باشد، از قبیل باء بدلیت یا سببیت؛ یعنی در آن روز بدل و به جا، یا به سبب عذاب او، کسی عذاب نشود: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ»؛
هر کسی گرفتار عمل خویش است؛
چرا که او مستحق عذاب است و خدای متعال هیچ فردی را به جرم و گناه دیگری عذاب نمی‌کند.
بنابر‌این، بر اساس قرائت دوم، برخی از مفسران معتقدند؛ منظور از کسی که هیچ فردی مانند او عذاب نمی‌شود، کافر است؛ یعنی کسی که کافر نیست مانند او عذاب نمی‌شود. گروهی گفته‌اند؛ منظور
ابلیس است. البته با توجه به تصریح واژه انسان در آیه «وَ جی‌ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْاِنْسانُ وَ اَنَّی لَهُ الذِّکْری»،
این معنا نمی‌تواند مورد نظر آیه باشد؛ چرا که به ابلیس، انسان گفته نمی‌شود.
برخی نیز معتقدند که آیه در شان
ابیّ بن خلف نازل شده است.
تمام احتمالات بالا در مورد آیه بعدی «وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ اَحَد» نیز وجود دارد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «وعده شدیدترین عذب در آیه ۲۵ سوره فجر»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۳/۲۶.
