معنای سوء الحساب در آیه ۲۱ سوره رعد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قیامت، اعمال، حسنات، سوء الحساب، محاسبه، گناهان،
استقصاء.
پرسش: هشام بن سالم می‌گوید:
امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد
آیه «ویَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ» فرمود: «بدی‌های آنها محاسبه می‌گردد و خوبی‌های آنان به حساب نمی‌آید که همان بازخواست دقیق است». آیا این‌گونه حساب‌رسی، رفتاری عادلانه بوده و آیا این روایت با آیات و روایات دیگر منافات ندارد؟!
پاسخ: برخی مفسران معتقدند که خردمندان از آن بیمناک‌اند که
خداوند ریز و درشت گناهانشان را محاسبه کند و حتی از یک مورد آنها نگذرد با آن‌که خدای متعال بسیار بخشنده است یا گناهانشان بخشیده نشود و کارهای نیکشان پذیرفته نگردد.
روایت منقول از امام صادق (علیه‌السّلام) بدین معنا نیست که اعمال خوب در
آخرت کلاً محاسبه نمی‌شود؛ بلکه به این معناست که خردمندان با اعتقاد داشتن به
فضل الهی و عفو و بخشش پروردگار، در‌عین‌حال ترس آن دارند که رحمت خدای مهربان شامل حال آنها نشده و از گناهانشان صرف نظر نشود، این خوف ممدوح است، نه یأس از رحمت پروردگار.
قرآن کریم در آیات ۲۰ و ۲۱
سوره رعد پس از برشمردن چند ویژگی از ویژگی‌های مثبت خردمندان می‌فرماید:
«...وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِساب؛
و آنان از حساب‌رسی بد (دشوار) بیم دارند.»
در این‌که منظور از «سُوءَ الْحِساب» در این‌جا چیست که صاحبان خرد با این‌که به تعهدات الهی پای‌بند بوده، پیمان‌شکن نبوده، و... ؛ اما در‌عین‌حال از حساب‌رسی قیامت، ترس و وحشت دارند، مفسران می‌گویند:
خردمندان از آن بیمناک‌اند که
خداوند ریز و درشت گناهانشان را محاسبه کند و حتی از یک مورد آنها نگذرد.
با آن‌که خدای متعال بسیار بخشنده است.
ترس آنها از این است که گناهانشان بخشیده نشود و کارهای نیکشان پذیرفته نشود.
«سُوءُ الْحِسابِ» یعنی شدت عذاب و حساب روز جزا و دادن پاداش بر اساس استحقاق هر فرد؛
یعنی حتی اگر گناه کوچکی از آنان بخشیده نشود، حساب‌رسی دشواری در مورد آن خواهند داشت.
گفتنی است؛ خردمندان با توجه به داشتن ویژگی‌های مثبت و داشتن امید به فضل پروردگار، این ترس آنها در جای خود پسندیده است که همان
خوف در مقابل
رجاء است؛ یعنی در حقیقت ترس از خدا ضمانت راستین از کج‌روی در برابر
غرور است، چنان‌که خدای متعال خود فرمود:
«فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی؛
از آنها ترس و واهمه نداشته باشید و از من بترسید.»
در بعضی از تفاسیر، ذیل آیه «وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِساب»، هشام بن سالم از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است که منظور از سوء حساب، این است که همه زشتی‌های بندگان را به حساب می‌آورند و به حسنات آنها کاری ندارند.
در مورد این روایت می‌توان گفت (که با فرض پذیرش) معنایش آن خواهد بود که گناهان در آن‌روز به‌طور دقیق محاسبه می‌شود. این عمل چیزی جز «استقصاء» (به حساب آوردن تمام گناهان به‌طور دقیق) نیست؛ یعنی در آن‌روز آن‌قدر دقیق به حساب‌های گنه‌کاران رسیدگی می‌شود که انگار اعمال خوبشان در نظر نمی‌آید. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
«...وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً اِلاَّ اَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً... ؛
و می‌گویند‌ای وای بر ما! این چگونه کتابی است که کوچک و بزرگی نیست مگر این‌که شماره شده و آنچه را که عمل کرده‌اند نزدشان حاضر می‌بینند.»
بنابر‌این، روایت منقول از امام صادق (علیه‌السّلام) بدین معنا نیست که اعمال خوب در
آخرت کلاً محاسبه نمی‌شود و برای آن پاداشی در نظر نخواهند گرفت؛ یعنی خردمندان با اعتقاد داشتن به
فضل الهی و عفو و بخشش پروردگار، در‌عین‌حال ترس آن دارند که رحمت خدای مهربان شامل حال آنها نشده و از گناهانشان صرف نظر نشود و این خوف ممدوح است، نه یأس از رحمت پروردگار.
در نگاهی دیگر، این سخن امام صادق (علیه‌السّلام) را می‌توان به موضوع حبط اعمال مرتبط دانست، بدین‌ترتیب که خردمندان بیم آن دارند که در آینده مرتکب رفتاری شوند که اعمال نیک آنان را حبط و نابود نماید و به دنبال آن، دیگر مورد توجه ویژه پروردگار قرار نگیرند.
البته خدای متعال از سوی دیگر، می‌فرماید:
«وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ؛
و مؤمنان با انجام دادن کارهای نیک بدی‌ها را می‌زدایند»
در حدیث نیز وارد شده است: بعد از هر گناه حسنه‌ای انجام دهید تا آن‌را محو سازد.
ازاین‌رو با وجود چنین هراسی، خردمندان امیدوار خواهند بود که خداوند حساب‌رسی آسانی را برای آنان مقدر نموده و آنان را در شمار افرادی قرار دهد که قرآن در وصفشان گفته: «فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «معنای سوء الحساب در آیه ۲۱ سوره رعد»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۵/۵.
