فلسفه وجود آیات متشابه در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قرآن،
متشابهات،
محکمات.
پرسش: چرا قرآن به گونه‌ای نگاشته شده که می‌توان اشکالات و ابهاماتی را در آن مشاهده کرد تا نیاز به پاسخ‌گویی داشته باشد؟! در ضمن، بسیاری از پاسخ‌ها نیز قانع‌کننده نیست! قرآن باید کتابی بدون نقص باشد که نتوان به آن ایراد گرفت، بلکه بطلان هر نقدی به آن باید مثل روز آشکار باشد.
پاسخ اجمالی: اولاً: خود قرآن تصریح می‌کند که برخی از آیاتش از متشابهات است. ثانیاً: الفاظ و عباراتی که در گفت‌وگوهای انسانها به کار می‌رود تنها برای نیازمندی‌های روزمره است و هنگامی که درباره مثلا آفریدگار که نامحدود است سخن می گوییم به روشنی می‌بینیم که الفاظ ما قالب آن معانی نیست و نارسای‌هایی دارد، همین نارسایی‌های منسأ قسمت قابل توجهی از متشابهات قرآن است. ثالثاً: بکار‌انداختن افکار و اندیشه‌ها و وادار کردن انسانها به تفکر و تدبر یکی دیگر از علل وجود متشابهات در قرآن است.
در پاسخ به این پرسش نخست باید گفت؛ خود قرآن تصریح می‌کند که برخی از آیاتش از متشابهات است:
«هُوَ الَّذی اَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْکِتابِ وَ اُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَاَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَاْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَاْویلَهُ اِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»؛
او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد، که قسمتی از آن، آیات «محکم»
[صریح و روشن
] است که اساس این کتاب است (و هرگونه پیچیدگی در آیات دیگر، با مراجعه به اینها، برطرف می‌گردد.) و قسمتی از آن، «متشابه» است
[آیاتی که به دلیل بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفی در آن می‌رود ولی با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها آشکار می‌گردد.
] اما آنها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهات‌اند، تا فتنه‌انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسیر (نادرستی) برای آن می‌طلبند، در حالی‌که تفسیر آنها را، جز
خدا و
راسخان در علم، نمی‌دانند.
ممکن است این پرسش مطرح شود، با آن‌که مخاطب قرآن، مردمی هستند که بیشتر آنها از دانش گسترده‌ای برخوردار نیستند؛ پس چرا بخشی از آیاتش متشابه‌اند که آنها از درک معنا و مقصود آن ناتوان باشند؟!
به عبارت دیگر، اگر قرآن نور و روشنایی و سخن حق و آشکار است و برای هدایت عموم مردم آمده؛ پس چرا بخشی از محتوای آن به نحوی پیچیده است که موجب سوء استفاده غرض‌ورزان شود؟!
در پاسخ ابتدا باید به این نکته توجه کرد که آیات متشابه، آیاتی است که مقصودش به سادگی برای شنونده روشن نیست، و او با شنیدن آن، در این‌که منظور قرآن، کدام معنا است دچار شک و تردید می‌شود، و این تردید بدون مراجعه به آیات محکم برطرف نمی‌شود.
اما با این وجود، بعد از مراجعه و تطبیق با آیات محکم، معنای آیات مشابه نیز روشن شده و در نتیجه همان آیه‌ی مشابه تبدیل به یک آیه محکم خواهد شد، با این تفاوت که آیات محکم به خودی خود محکم است، آما آیات متشابه به وسیله آیات محکم، محکم می‌شود.
بعد از این مقدمه باید گفت؛ اگرچه دلیلی در خود قرآن برای چرایی وجود آیات مشابه ارائه نشده است، اما شاید دلیلش آن باشد که:
الفاظ و عباراتی که در گفت‌وگوهای انسانها بکار می‌رود تنها برای نیازمندی‌های روزمره به وجود آمده و به همین دلیل، به محض این‌که از دایره زندگی محدود مادی بشر خارج می‌شویم، مثلا سخن در باره آفریدگار که نامحدود از هر جهت است به میان می‌آید، به روشنی می‌بینیم که الفاظ ما قالب آن معانی نیست و ناچاریم کلماتی را به کار بریم که از جهات مختلفی نارسایی دارد، همین نارسایی‌های کلمات، سرچشمه‌ی قسمت قابل توجهی از متشابهات قرآن است.
بسیاری از حقایق، مربوط به جهان دیگر است که از افق فکر ما دور بوده و به دلیل همین محدودیتی که داریم، قادر به درک عمق آنها نخواهیم بود، این نارسایی افکار ما و بلند بودن افق آن معانی، سبب دیگری برای تشابه قسمتی از آیات است، مانند بعضی از آیات مربوط به مسئله
معاد و رستاخیز.
مانند این‌که کسی بخواهد برای کودکی که در عالم جنین زندگی می‌کند، مسائل این جهان را تشریح کند، اگر سخنی نگوید، کوتاهی کرده و اگر هم بگوید ناچار است مطالب را به صورت سربسته ادا کند؛ زیرا شنونده در آن شرایط، توانایی و استعداد بیشتر از این‌را ندارد. مثال دیگر آن است که اگر بخواهیم برای عزیزی که از ابتدای تولد نابینا بوده، تفاوت رنگ‌ها را بیان کنیم، نمی‌توانیم به سادگی و با استفاده از الفاظ و عبارات متداول، مراد خود را منتقل کنیم.
یکی دیگر از اسرار وجود متشابه در قرآن، بکار‌انداختن افکار و اندیشه‌ها و وادار کردن انسان به تفکر و تدبر است.
متنی که کاملا روان و بدیهی بوده و برای درک مطلب آن نیاز به هیچ تفکری نباشد، از جذابیت چندانی برخوردار نبوده و انگیزه انسان برای مطالعه‌ی چندباره و تدبر و تحقیق در مفاهیم آن‌را کاهش می‌دهد و از آن‌رو که قرآن در صدد آن است که در آیاتش تدبر شود، در میان اکثریت آیات روان و بدیهی، اندک آیاتی را نیز قرار داده تا برای انسانها ایجاد پرسش کرده و همواره زمینه بحث و گفت‌وگو در مورد آن وجود داشته باشد؛ لذا همه
تشبیهات و
تمثیل‌های قرآن درباره
مبدا و معاد و
جهان، متشابهات است که تفکر و تعمق و تدبر در آنها آفاق باز و بازتری را بر روی انسان می‌گشاید، و او را از محدودیت و بستگی و جمود می‌رهاند و راه‌های تحرک و اجتهاد را باز می‌کند.
نکته دیگری که در ذکر متون متشابه در قرآن وجود دارد آن است که وجود این‌گونه آیات در قرآن، نیاز شدید مردم را به پیشوایان الهی روشن می‌سازد و سبب می‌شود که مردم به حکم نیاز علمی به سراغ آنها رفته و رهبری آنها را عملا به رسمیت بشناسند و از علوم دیگر و راهنمایی‌های مختلف آنان نیز استفاده کنند.
روایات اهل‌بیت (علیه‌السّلام) نیز این نکته را تایید می‌کنند.
از آن‌جا که قرآن به تدریج نازل شده، قهراً آیات مربوط به قوانین اجتماعی و احکام فرعی دست‌خوش تشابه و ناسازگاری می‌شوند، وقتی به آیات محکم رجوع شد آن آیات، آیات متشابه را تفسیر نموده، و تشابه را از بین می‌برد.
وجود آیات متشابه در قرآن یکی از ضرورت‌ها در
جاودانگی اسلام است؛ چرا که می‌دانیم اسلام دین جاودانه بشر تا روز قیامت است و جوامع بشری در طول تاریخ از لحاظ رشد فکری، متفاوت است و در هر عصری سطح فکر مردم و دانشمندان آنها، با سطح فکر پیشینیان و آیندگان فرق دارد. آیات متشابه قرآن به گونه‌ای است که در هر عصری هر دانشمندی مطابق با سطح فکر خود از آن استفاده می‌کند و برای او تازگی دارد. آیات متشابه، به هر شخصی در هر سطح فکری و علمی اجازه می‌دهد که از قرآن استفاده کند و قرآن راه استفاده درست را نیز نشان داده تا کسی منحرف نشودو آن ارجاع آیات متشابه به آیات محکم است که ریشه قرآن هستند. با ارجاع متشابهات به محکمات و تعمق و تدبر در آیات قرآنی، انسان می‌تواند به تفسیر و تاویل درست آن آیات دست پیدا کند و به‌اندازه فهم و گنجایش فکری خود از آن استفاده نماید.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «فلسفه وجود آیات متشابه در قرآن» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۹/۱۷.
