زمان نزول آیه ذو القربی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آیه ذو القربی، پیامبر،
سوره مکی،
سوره مدنی.
پرسش: سوره اسراء مکی است. چگونه ممکن است
آیه ذو القربی در آن، استثناءاً مدنی باشد و
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در پی نزول آن،
فدک را در
مدینه به
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) ببخشد؟
آیه ذو القربی:
«وَ ءَاتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا؛
و حقّ خویشاوند را به او برسان، و نیز
[حقّ
] مستمند و در راه مانده را! و هیچ نوع ولخرجی و ریخت و پاشی مکن.»
باید به این نکته توجّه داشت که کم نیستند آیاتی که در سوره‌های مکّی هستند و سببِ نزول‌های مدنی دارند (نظیر:
شوری: آیه ۳۲
،
معارج، آیه ۱ـ۳
و...) و مفسّران در صدد جمع بین آنها بر آمده‌اند. (در چنین مواردی، احتمال مستثنا بودن آیه، تکرار نزول، حمل روایت بر تفسیر مصداقی و... قابل طرح است.)
در این آیه و روایات ذیل آن هم احتمالاتی مطرح است. از جمله احتمال دارد این آیه از مستثنیات باشد، یعنی این‌که سوره، مکّی است، امّا آیه با توجّه به
سبب نزول آن، مدنی است. مرحوم مجلسی، این رأی را اختیار کرده است. او می‌گوید:
گاه اشکال می‌شود
سوره حشر [که بیانگر
فتح خیبر و فدک است
] مدنی است و آیه (فَٔاتِ ذَا ٱلْقُرْبَیٰ) در سوره اسراء که مکّی است، قرار دارد. پس با توجّه به این که قضیه بخشش فدک به زهرا (علیه‌السّلام) در
مدینه بوده، چگونه این آیه بعد از سوره حشر، نازل شده است؟
پاسخ، این است که گاه سوره‌ای مکّی، حاوی آیاتی مدنی است و گاه بالعکس. بنا‌بر‌این، اطلاق مکّی و مدنی بر اساس غالبِ آیات است. سخن
طبرسی در
مجمع البیان، تأیید این امر است که گفته: «
سوره بنی اسرائیل، سراسر، مکّی است و گفته شده، بجز پنج آیه از آن مکّی است» و آیه (فَٔاتِ ذَا ٱلْقُرْبَیٰ) را از جمله آنها برشمرده است و آن را از
حسن بصری نقل کرده است و
ابن عبّاس، سه آیه دیگر بدان افزوده است.
بنا‌بر‌این، گفته
آلوسی که آیه از مستثنیات نیست، وجهی ندارد.
همچنین احتمال تکرار نزول نیز وجود دارد، چنان‌که آلوسی برای مستشکل خود، در باره «
آیه تبلیغ»، احتمال تکرار نزول را مطرح می‌کند و معتقد است این آیه، یک بار در
مکّه و یک بار در مدینه نازل شده است.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «زمان نزول آیه ذو القربی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۴/۲۹.
