رعایت عدالت و تقوا در شهادت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تقوا،
شهادت، دشمن،
قسط، گواهی،
عدالت،
سوره نساء،
سوره مائده.
پرسش: قرآن در مورد برپایی عدل و داد در یک
آیه فرمود: «کونوا قوامین بالقسط شهداء بالله»؛ اما در آیه دیگری با جابجایی کلمات فرمود: «کونوا قوامین لله شهداء بالقسط». تفاوت این دو تعبیر در چیست؟
پاسخ: غرض آیه ۸ سوره مائده آن است که مؤمنان را از
ظلم گواهی دادن به انگیزه سابقه دشمنی
نهی کند؛ لذا شهادت را مقید به قسط کرد، و فرمود: باید که شهادت شما به قسط و به حق باشد و در شهادت‌دادن، دشمنی و غرض‌های شخصی را دخالت ندهید، بر خلاف آیه ۱۳۵ سوره نساء که سخن از گواهی‌دادن به علیه کسی است که به او محبت می‌ورزد، و گواهی‌دادن به علیه دوست و محبوب، ظلم به او نیست.
آیات ۱۳۵ سوره نساء و ۸ سوره مائده هر دو خطاب به
مؤمنان است که در آنها به یکی از کلیدی‌ترین مسائل فردی و اجتماعی، یعنی رعایت عدالت و قسط امر کرده است، با این تفاوت که در یک‌جا فرمود:
«یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَی اَنفُسِکُمْ اَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالاَقْرَبِینَ اِن یَکُنْ غَنِیًّا اَوْ فَقَیرًا فَاللّهُ اَوْلَی بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَی اَن تَعْدِلُواْ وَاِن تَلْوُواْ اَوْ تُعْرِضُواْ فَاِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا؛
ای مؤمنان، به دادگری بپاخیزید و برای
خداوند گواهی دهید هر چند به زیان خود یا پدر و مادر و یا نزدیکان شما باشد...»
و در جایی دیگر فرمود:
«یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی اَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَاتَّقُواْ اللّهَ اِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛
ای مؤمنان، همواره برای خدا قیام کنید، و از روی
عدالت، گواهی دهید. دشمنی با جمعیّتی، شما را به
گناه و ترک
عدالت نکشاند...»
برخی از مفسران در بیان تفاوت این دو تعبیر فرموده‌اند:
آیه ۱۳۵ سوره نساء، انحراف از راه حق و عدالت در خصوص گواهی‌دادن را نکوهش کرده و می‌فرماید:
هوای نفس، شما را به انحراف نکشاند، مثلا به نفع کسی (تنها به دلیل آن‌که از خویشاوندان شما است) بر خلاف حق شهادت ندهید، (و یا به نفع فقیری به جهت دل‌سوزی و به نفع توان‌گری به طمع پول او شهادت ناحق ندهید).
اما آیه ۸ سوره مائده، گواهی ناحق دادن علیه دیگران با چنین انگیزه‌ای را نکوهش می‌کند که شاهد نسبت به مشهود علیه از گذشته کینه‌ای به دل داشته و اکنون که فرصتی پیش آمده، به وسیله گواهی ناحق و از بین‌بردن حقش می‌خواهد از او انتقام گرفته باشد.
تفاوت در تعبیر آیات نیز به دلیل همین تفاوتی است که این دو آیه در مقام بیان آنها بوده‌اند.
در آیه ۸ سوره مائده، غرض آن بود که مؤمنان را از ظلم در گواهی به انگیزه سابقه دشمنی نهی کند؛ لذا شهادت را مقید به قسط کرد، و فرمود: باید که شهادت شما به قسط و به حق باشد و در شهادت‌دادن، دشمنی و غرض‌های شخصی را دخالت ندهید، بر خلاف آیه ۱۳۵ سوره نساء که سخن از گواهی‌دادن به علیه کسی است که به او محبت می‌ورزد، و گواهی‌دادن به علیه دوست و محبوب، ظلم به او نیست. به‌هر‌حال از آن جهت که گواهی به نفع محبوب است، ظلم شمرده نمی‌شود؛ از‌این‌رو در آیه ۸ سوره مائده، امر نمود تا گواهی به قسط و عادلانه باشد و آن‌گاه این گواهی عادلانه را زیر مجموعه عنوان کلی «قیام للَّه» قرار داد. اما در آیه ۱۳۵سوره نساء، ابتدا توصیه به گواهی‌دادن برای خدا و دخالت‌ندادن دوستی‌ها نموده، و سپس چنین رفتاری را زیر مجموعه «قیام به قسط» اعلام نمود.
و به همین جهت در آیه ۸ سوره مائده، جمله: «اعْدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ» را فرع بر شهادت دادن به قسط کرد، و در این جمله که نتیجه شهادت بر قسط است، مؤمنان را به عدالت امر کرد، و این عدالت را وسیله‌ای برای حصول تقوا شمرد، ولی در آیه ۱۳۵ سوره نساء قضیه را بر عکس کرد؛ یعنی جمله: «فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوی اَنْ تَعْدِلُوا» را متفرع بر امر به شهادت برای خدا نمود؛ یعنی نخست امر کرد که برای خدا شهادت دهید، و سپس از پیروی هوا و ترک تقوا نهی نمود، و این پیروی هوا و ترک تقوا را بدترین وسیله برای ترک عدالت شمرد.
آن‌گاه در هر دو آیه به یک گونه به مردم هشدار داد تا تقوا را ترک نکنند:
«... وَ اِنْ تَلْوُوا اَوْ تُعْرِضُوا فَاِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً؛
... اگر روبرگردانید و تقوا پیشه نکنید خدا بدانچه می‌کنید آگاه است.»
«...وَ اتَّقُوا اللَّهَ اِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛
... تقوا پیشه کنید که خداوند به کارهایتان آگاه است.»
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «رعایت عدالت و تقوا در شهادت»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۳/۲۴.
