رحمت و غضب الهی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: رحمت،
غضب،
عذاب ادنی،
خداوند.
پرسش: آیا بین رحمت و غضب خداوند، نوعی
تناقض وجود ندارد؟ آیا «عذاب ادنی» نشانی از رحمت خداست؟
پاسخ اجمالی: در مورد این شبهه از زوایای مختلف می‌توان پاسخ گفت:
۱.اضداد به لحاظ برداشت ما از صفات خداوند است؛ و گرنه در ذات و صفات خداوند اضداد وجود ندارد.
۲.وجود اضداد در چیزی نشان‌دهنده کمال و قوت وجود آن چیز است. هر چه وجود قوی‌تر باشد آن وجود از کمالات متضاد بیشتری برخوردار است.
۳.از نگاه دیگر این دو صفت ضد هم نیستند؛ یعنی صفت رحمت و غضب دو صفت از اوصاف الهی در دو ساحت مختلف‌اند.
۴.برخی از عذاب‌ها و گرفتاری‌های کوچک در زندگی دامن‌گیر انسان می‌شود، تا مایه امتحان و بیداری انسان شود که آن‌را نیز می‌توان رحمتی از جانب پروردگار ارزیابی کرد؛ این نوع از عذاب‌ها که از آنها به «العذاب الادنی»؛ یعنی عذاب کوچک تعبیر می‌شود، می‌تواند نشانی از رحمت خدا باشد.
قرآن کریم در یکی از آیاتش در توصیف خدای متعال می‌فرماید؛ خداوند آمرزنده گناه،
توبه‌پذیر و دارای مجازات سخت است: «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدیدِ الْعِقابِ ذِی الطَّوْلِ لا اِلهَ اِلاَّ هُوَ اِلَیْهِ الْمَصیرُ».
در این آیه (هم‌چنین آیات مشابه) وجود صفاتی که به ظاهر متضاد به نظر می‌رسند، سبب شده تا برخی تصور کنند که چگونه خداوند متعال هم‌زمان هم صاحب رحمت است، و هم در عین حال غضب کننده؟! یعنی چگونه خدای متعال صاحب اوصاف متضاد است؟!
در مورد این شبهه از زوایای مختلف می‌توان پاسخ گفت:
اضداد به لحاظ برداشت ما از صفات خداوند است؛ و گرنه در ذات و صفات خداوند اضداد وجود ندارد؛ زیرا خداوند در ذات خود
بسیط است؛
مرکب نیست تا چه رسد به این‌که مرکب از اضداد باشد.
وجود اضداد در چیزی نشان‌دهنده کمال و قوت وجود آن چیز است. هر چه وجود قوی‌تر باشد آن وجود از کمالات متضاد بیشتری برخوردار است. به‌بیان‌دیگر، جامع اضداد بودن حق تعالی لازمه وجود احاطی حق است؛ یعنی از سویی لازمه احاطه وجودی حق آن است که در دل هر ذره‌ای حاضر باشد و احکام آن موطن را بپذیرد، و از سوی دیگر، احکام و لوازم برخی مواطن با برخی دیگر متخالف، بلکه متضاد باشد. بنابر‌این، وجود احاطی و مطلق خداوند می‌تواند هم‌زمان احکام متضاد با یکدیگر را بپذیرد؛ یعنی آن وجود مطلق یگانه، به نفسِ احاطه، تمام اضداد را در خود جمع کرده است.
به همین دلیل است که خدای متعال هم
ظاهر است و هم
باطن؛ هم
اول است و هم
آخر، و همین‌طور دیگر صفات متقابل. بنابر‌این، اگر چه عالم ماده «ظاهر» و در مقابل آن
عالم عقل «باطن» است، و هر چند برخی اشیاء مانند عقول،
صفت اولیت دارند و در مقابل برخی دیگر مانند امور مادی،
صفت آخریت دارند، اما در برابر تمام این
اوصاف متقابل و
متضاد، وجود حق تعالی به نفسِ احاطه هم ظاهر است و هم باطن، هم اول است و هم آخر.
از نگاه دیگر این دو صفت ضد هم نیستند؛ یعنی صفت رحمت و غضب دو صفت از اوصاف الهی در دو ساحت مختلف‌اند؛ یکی در مقام
عفو و بخشش، و دیگری در مقام
عذاب و
انتقام. چنان‌که در دعای افتتاح آمده است: «وَ اَیْقَنْتُ اَنَّکَ اَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فِی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکَالِ وَ النَّقِمَة».
بر‌این‌اساس، رحمت واسعه الهی در مقام رحمت است، و غضب در جایگاه عذاب و انتقام؛ یعنی آن‌جا که رحمت الهی جریان دارد، غضبی در کار نیست: «فَاَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فی رَحْمَتِه»؛
اما کسانی را که
ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته می‌کنند، پروردگارشان داخل در رحمت خویش می‌کند.
اما کسانی که سینه خود را برای
کفر گشاده کرده و کفر را پذیرفته و به آن خوشنود گشته و آن‌را در خود جای داده‌اند، چنین کسانی مورد غضب خداوند قرار می‌گیرند: «وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ».
علاوه بر این، رحمت و غضب هم‌زمان در یک مورد و یک‌جا واقع نمی‌شوند؛ به دلیل آن‌که حتی از نظر رتبه، رحمت الهی مقدم بر غضب است؛ از‌این‌رو در
دعای جوشن کبیر در بیان اوصاف خدای متعال آمده است: «یَا مَنْ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ رَحْمَتُهُ یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه؛
ای کسی که رحمتش تمام اشیا را در بر گرفته، و‌ای کسی که رحمتش بر غضبش سبقت گرفته است.»
لذا رحمت پروردگار بر غضبش پیشی گرفته و در مرحله نخست شامل تمام بندگان می‌شود، منتها اگر مردمانی از رحمت الهی سوء استفاده کرده و با مشاهده آیات روشن الهی بر کفر و
ظلم خویش ادامه داده، مورد غضب قرار می‌گیرند.
بنابر‌این شرط تناقض از نظر منطقی در این مورد تحقق پیدا نمی‌کند؛ چون در
تناقض هشت وحدت شرط است. و این‌گونه نیست که خداوند هم‌زمان در یک موضوع و در یک مورد، هم رحمت و هم غضب داشته باشد.
البته گفتنی است؛ گاهی پیش می‌آید که برخی از عذاب‌ها و گرفتاری‌های کوچک در زندگی دامن‌گیر انسان می‌شود، تا مایه امتحان و بیداری انسان شود که آن‌را نیز می‌توان رحمتی از جانب پروردگار ارزیابی کرد، تا انسان به خود آید و به مسیر درست زندگی برگردد، این نوع از عذاب‌ها که از آنها به «العذاب الادنی»؛ یعنی عذاب کوچک تعبیر می‌شود، می‌تواند نشانی از رحمت خدا باشد، اما عذاب‌های بزرگ و نهایی که امت‌های گذشته به آن گرفتار می‌شدند و با عنوان «العذاب الاکبر» از آن یاد شده نمی‌تواند مایه رحمت باشد، بلکه بیانگر غضب الهی است: «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْاَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْاَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون» .
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «رحمت و غضب الهی» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۱/۹.
