برترین اعمال از نگاه روایات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فضیلت، اعمال، افضل الاعمال.
پرسش: در روایات بسیاری بحث از «افضل الاعمال» شده است و در هر روایاتی یک عمل را بهترین عمل معرفی کرده‌اند.وجه جمع این‌گونه روایات چیست؟ به بیان دیگر؛ بهترین اعمال مستحبی که یک
مسلمان می‌تواند انجام دهد چیست؟
پاسخ: در ارتباط با بیان برترین و بهترین اعمال که در روایات آمده، باید گفت که «افضل الاعمال» همواره به معنای با فضیلت‌تر بودن یک عمل نسبت به تمام اعمال دیگر نیست؛ به عبارتی این فضیلت و برتری، مطلق نیست، بلکه منظور برتری نسبی نسبت به بسیاری از اعمال دیگر است.
در ارتباط با بیان برترین و بهترین اعمال که در روایات آمده، باید گفت که «افضل الاعمال» همواره به معنای با فضیلت‌تر بودن یک عمل نسبت به تمام اعمال دیگر نیست؛ به عبارتی این فضیلت و برتری، مطلق نیست، بلکه منظور برتری نسبی نسبت به بسیاری از اعمال دیگر است.
در روایات متعددی از کارهای مختلفی به عنوان بهترین عمل، یاد شده است؛ مانند:
انتظار فرج،
صلوات بر محمد و آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
آب دادن به تشنگان،
حُبّ
علی (علیه‌السّلام)،
وارد نمودن شادی بر
مؤمن،
استمرار داشتن در عمل نیک،
زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام)،
نماز شب،
نماز اول وقت،
اطعام به دیگران،
سخت‌ترین اعمال.
در کنار این احادیث؛ روایاتی وجود دارد که بهترین اعمال را با اضافه کردن یک قید، مانند بهترین اعمال در مقاطع زمانی (مانند:
روز جمعه،
ماه مبارک رمضان،
شب نیمه شعبان
بر شمرده است.
در این‌جا برای نمونه برخی از روایات را بیان کرده، آن‌گاه به تحلیل و بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
۱.«اَنَّ رَجُلًا جَاءَ اِلَی رَسُولِ اللهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فَقَالَ اَخْبِرْنِی مَا اَفْضَلُ الْاَعْمَالِ فَقَالَ الْاِیمَانُ بِالله؛
شخصی خدمت
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید و پرسید کدام کار با فضیلت‌تر است، حضرت فرمود: «
ایمان به خدا».
۲.«وَ لَیْسَ شَیْ‌ءٌ مِمَّا افْتَرَضَ اللهُ عَلَی الْعِبَادِ اَشَدَّ مِنَ الْجِهَادِ هُوَ اَفْضَلُ الْاَعْمَالِ ثَوَابا؛
در آن چیزهایی که
خداوند بر بندگانش واجب فرمود، چیزی سخت‌تر و با فضیلت‌تر از
جهاد وجود ندارد.»
۳.«وَ اَفْضَلُ الْاَعْمَالِ عِنْدَ اللهِ اِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِنِ؛
با فضیلت‌ترین اعمال در پیشگاه خدای متعال، وارد نمودن شادی بر مؤمن است.»
۴.«عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ (علیه‌السّلام) اَنَّ النَّبِیَّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قَالَ: فَوْقَ کُلِّ بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاِذَا قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللهِ فَلَیْسَ فوقُهُ برٌّ؛
بالاتر از هر نیکی‌ای نیکی دیگری است، تا این‌که کسی در راه خدا کشته شود، و هنگامی که در راه خدا کشته شد، بالاتر از آن نیکی‌ای وجود ندارد.»
۵.«اِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَی دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ؛
وقتی در
روز قیامت خداوند تمام مردم را در یک‌جا جمع کند، و ترازوی اعمال آورده شود، خون شهیدان با قلم دانشمندان وزن می‌شود، و قلم علما بر خون شهیدان برتری خواهد یافت.»
همان‌طور که دیده می‌شود، در این احادیث از کارهای مختلفی به عنوان بهترین عمل یاد شده است. حال چگونه می‌توان این روایات را در قالب یک بحث منطقی با هم جمع کرد؟
در این راستا دو مسئله را باید مورد دقت قرار داد:
همه این اعمال که در روایات به عنوان «بهترین عمل» آمده است، با ملاک و معیار مختلف، بیان شده است. وقتی روایت می‌گوید؛ بهترین عمل نماز شب است، یک‌سری از ملاک‌ها را مورد نظر داشته، اما وقتی فرمود بهترین عمل، جهاد است، برخی دیگر از معیارها را در نظر گرفته است. به طور مثال؛ وقتی جهاد در راه خدا پیش می‌آید، بهترین عمل،
جهاد در راه خدا است. و وقتی ملاکات
نماز شب مهیا شود، بهترین عمل نماز شب است.
بنابراین، اختلاف در ملاکات، دلیل خوبی برای توجیه علمی این‌گونه از روایات است. تعدادی از این امور مانند؛ «جهاد»، دارای ملاک و اثر مستقیم اجتماعی‌اند. برخی از آنان صرفاً جنبه شخصی دارند، و برخی مانند «
انتظار فرج» از هر دو خصوصیت برخوردار است، اما برخی دیگر مانند «حب علی (علیه‌السّلام)» اصولاً از باب اعتقادند نه عمل. در پاره‌ای از روایات نیز مصداق خاصی برای برترین عمل، ذکر نشده و گفته شد: «برترین اعمال، سخت‌ترین آنها است».
گاهی شرایط موجود در ناحیه
مکلّف است که این روایات را توجیه علمی می‌کند. فرق آن با قسمت اول این است که در قسمت اول، ملاک‌ها و معیارهای موجود در ناحیه آن فعل مخصوص (
نماز، جهاد و...) ، موجب فرق و اختلاف بین این اعمال می‌شود، ولی در قسمت دوم، وجود برخی از شرایط در ناحیه خارج از اصل فعل؛ مانند شرایط ویژه مکلف، شرایط زمانی خاص، و غیره است که موجب توجیه علمی بهتر بودن همه این اعمال با هم می‌شود. مثلاً در مورد انتظار فرج؛ در شرایطی که مسلمانان در سختی‌های مبارزات صدر اسلام قرار داشتند و یا آن زمان که شیعیان در شرایط دشواری فرا می‌گرفتند، مایوس نشدن و منتظر فرج بودن بالاترین عبادت بود؛ چرا که در صورت یاس همه چیز آنان در معرض زوال قرار می‌گرفت، ولی با انتظار فرج، روحیه امید و مقاومت در آنان زنده مانده و راه برای پیروزی و غلبه بر مشکلات فراهم می‌گشت. دیگر موارد نیز شامل همین قاعده کلی است، مسلماً مسئله‌ای مانند «جهاد» بهترین عمل برای زنان - در حالت‌های غیر اضطراری - نیست. همچنین «نماز شب» برای تازه مسلمانی که هنوز نمازهای واجب را فرا نگرفته، نمی‌تواند بهترین عمل باشد.
با توجه به آنچه که بیان شد؛ منظور از این برتری‌ها نسبی است؛ یعنی هریک از این اعمال با توجه به موقعیت و شرایط خود بالاتر از دیگر اعمال است. به عنوان نمونه، اگر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود بالاتر از هر نیکی و خوبی، نیکی دیگری نیز وجود دارد، مگر
شهادت در راه خدا که بالاتر از آن نیکی دیگری وجود ندارد، این برتری به شرایط زمانی خاصی بستگی دارد که فقط با جهاد و شهادت در راه خدا می‌توان از
دین و اهداف آن پاسداری نمود، اما در شرایطی که جامعه در صلح و آرامش نسبی به سر می‌برد، آن‌جا قلم دانشمندان در ترویج دین از خون شهیدان تاثیرگذارتر خواهد بود؛ لذا در این شرایط، قلم عالمان برتر از خون شهیدان است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «برترین اعمال از نگاه روایات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۴.
