اقسام اجل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اجل، اجل حتمی، اجل معیّن، اجل مبهم.
پرسش: اجل چند قسم است؟
در آیه دوم
سوره انعام، به دو نوع اَجَل، اشاره شده است: اَجَل مطلق و اَجَل مُسمّا:
«هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن طِینٍ ثُمَّ قَضَی اَجَلاً وَ اَجَلٌ مُّسَمًّی عِندَهُ؛
اوست کسی است که شما را از گِل آفرید، آن گاه مدّتی را
[برای شما عمر
] مقرّر داشت، و اَجَل حتمی، نزد اوست».
واژه «اَجَل» در لغت، به معنای سررسید وقت و مدّت زمان یک چیز است؛ ولی در این آیه ظاهرا مقصود، سررسید عمر انسان است. نیز به قرینه تقابل «اَجَل مطلق» و «اَجَل مُسمّا» معلوم می‌شود که مقصود از اَجَل در تعبیر اوّل، چیزی غیر از آن در تعبیر دوم است.
به بیان روشن‌تر، اجل، دو گونه است: یکی اجل مبهم، و دیگری، اجل معیّن در نزد خداوند متعال. اجل معیّن، همان اجل محتوم (حتمی) است که تغییر نمی‌پذیرد؛ چرا که
قرآن آن را به «عنده (نزد خدا)» مقیّد کرده و بدیهی است چیزی که نزد خداست، قابل تغییر نیست، چنان‌که می‌فرماید:
«مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَ مَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ،
آنچه پیش شماست، تمام می‌شود و آنچه پیش خداست، پایدار است».
بر این اساس، به روشنی از آیه مورد بحث فهمیده می‌شود که اجل مطلق که در احادیث، «اجل موقوف» نامیده شده، قابل تغییر و کم و زیاد شدن است، و اجل مسمّا، غیر قابل تغییر است. احادیثی که ملاحظه شدند نیز این برداشت از آیه را تأیید می‌کنند؛ لیکن حدیثی در
تفسیر القمّی آمده که بر خلاف ظاهر آیه و نیز تفسیر احادیث گذشته از آن است، و متن آن، چنان‌که از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده، این است:
«الاَجَلُ المَقضیُ هوَ المَحتومُ الَّذی قَضاهُ اللّهُ وَ حَتَمَهُ، وَ المُسَمَّی هوَ الَّذی فیهِ البَداءُ، یُقَدِّمُ ما یَشاءُ وَ یؤَخِّرُ ما یَشاءُ، وَ المَحتومُ لَیسَ فیهِ تَقدیمٌ وَ لا تاخیرٌ؛
اجل معین شده، همان اجل حتمی است که
خداوند آن را معین و قطعی کرده و اجل مسمی، آن است که در آن
بداء هست. آنچه را بخواهد جلو می‌اندازد و آنچه را بخواهد عقب می‌اندازد. اجل حتمی، جلو‌انداختن و عقب‌انداختن ندارد.»
به نظر می‌رسد که ظاهر این حدیث، با توجّه به آنچه ذکر شد، قابل قبول نباشد؛ امّا با این وصف،
علّامه مجلسی در بیان جمع میان این حدیث و احادیث گذشته می‌فرماید:
ظاهر برخی احادیث، این است که
[اجل
]، اوّلی حتمی و
[اجل
] دوّمی، موقوف است و برخی احادیث هم به عکس این‌اند. می‌توان این‌گونه جمع‌بندی کرد که: خداوند متعال، اجلی را معیّن کرده و آن را به پیامبران و حجت‌هایش خبر داده و اعلام کرده که حتمی است و راهی برای تغییرش نیست. و در نزد خداوند، اجل مسمّایی هم وجود دارد که بر خلاف اجل معیّن، حتمی نیست و آن، همانی است که وقتی مسمّا بودن آن را اعلام کرده، بَدا هم در آن واقع می‌شود. از این روست که خداوند متعال فرموده است: «در نزد او» یعنی کسی را از آن، مطّلع نساخته است. اما این‌که آن را مسمّا گفته‌اند، از این جهت است که از آن، نام برده شده است و مادام که نام برده نشده بود، موقوف بود و از این روست که در آنچه خبر داده، بَدا واقع می‌شود، البتّه نه حتما.
احتمال هم دارد که مراد از مسمّا، اسم برده شدن و توصیف شدن به حتمیّت باشد. بنا‌بر‌این، مقصود، این می‌شود: او اجلی حتمی را معیّن کرد (یعنی: اعلام کرد که حتمی است) و از اجلی دیگر خبر داد که آن هم در نزد او حتمی است؛ ولی بندگان را از حتمیّت آن، آگاه نساخت. و از آن، به دست می‌آید که او چیزی را اعلام کرده، اما نه به صورت وقوع قطعی، و آن، غیر از اجل مسمّاست و آن اجلی هم نیست که اوّل گفته شد.
حاصل این دو، با نزدیکی‌ای که به هم دارند، این است که هر دو، قطعی‌اند؛ ولی خداوند، از یکی خبر داده و از دیگری، نه. و از آیه استفاده می‌شود که به جز دو اجل یادشده، اجل موقوف هم وجود دارد. احتمال دارد که اولی عام باشد که در این صورت، در روایت
ابن مسکان، دچار تکلف شده‌ایم؛ یعنی احتمال دارد که اجل، حتمی باشد. نیز ظاهر بیشتر احادیث، این است که اجل اوّلی، موقوف (غیر حتمی) است و اجل مسمّا، حتمی است.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «اجل» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۱/۱.
