آیه ۱۶ سوره اسراء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عذاب، اتمام حجت، هلاکت، امر تشریعی،
معصیت، اختیار، ثواب و عقاب.
پرسش: با توجه به آیه ۱۶ سوره اسراء
می‌فرماید: «ما چون اهل دیاری را بخواهیم هلاک سازیم، پیشوایان و متنعمان آن شهر را امر می‌کنیم؛ راه فسق و فجور و ظلم را در آن دیار در پیش گیرند و آنجا تنبیه و عقاب لزوم خواهد یافت و آن‌گاه همه را هلاک می‌سازیم». اولاً، اینکه خداوند ابتدا تصمیم به نابودی دیاری می‌گیرد،
ظلم است؛ ثانیاً، امر به فسق و فجور قبیح است؛ خداوند مرتکب قبیح می‌شود. هم‌چنین فسق و فجور مترفین به امر خدا می‌باشد، بنا بر این هلاک آنها به‌دست خدا به جرم فسق و فجور، ظلم دیگری است؟
پاسخ:
در فهم
آیه شریفه از همان اول اشتباهی صورت گرفته است که به ادامه آن هم سرایت کرده است و سوالات بعدی هم بر این اشتباه پایه‌گذاری شده است.
توصیح آنکه: اولاً باید توجه داشت که فضای کلی
قرآن کریم در مورد انسان و
عقوبت او بر این اساس است، هیچ امتی عذاب و عقاب نمی‌شود، مگر اینکه
حجت بر آنها تمام شود؛ مثل:
ــ «
و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولاً»؛
و ما کیفرکنندگان نیستیم مادامی که فرستاده‌ای بر نیانگیزیم.
ــ «
وَمَا كَانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى حَتَّى يَبْعَثَ فِي أُمِّهَا رَسُولًا»؛
و
پروردگار تو نابودکننده آبادی‌ها نیست تا در مرکز (و اصل آن) آبادی‌ها فرستاده و پیامبری برانگیزد.
معنای «
اذا اردنا ان نهلک قریة»،
بنا بر آن‌چه مرحوم
علامه طباطبایی و بعضی دیگر از
مفسران فرموده‌اند، این است که «وقتی هلاک آنها نزدیک می‌شود» نه اینکه ما می‌خواهیم آنها را هلاک کنیم. شبیه این تعبیر در کلمات ما هم وجود دارد؛ مثل اینکه می‌گوییم:
«وقتی مریض می‌خواهد بمیرد، مریضی‌اش زیاد می‌شود»، «وقتی که تاجر می‌خواهد
فقیر شود، خسارت از هر طرفی بر او می‌بارد»، یا «وقتی
آسمان می‌خواهد ببارد، ابر چنان می‌آید». در این موارد منظور این نیست که مریض خودش می‌خواهد بمیرد و یا تاجر خودش می‌خواهد
فقیر شود و یا
آسمان خودش می‌خواهد ببارد، بلکه منظور این است که وقتی اسباب موت و فقر و باران نزدیک و مهیا می‌شود، این اتفاقات پیش می‌آید.
اما قسمت بعدی آیه شریفه «
أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها»:
معلوم است که خداوند امر تشریعی به
معصیت نمی‌فرماید؛ چون «
ان الله لا یأمر بالفحشاء»
(همانا خدا به زشتی امر نمی‌کند)، و امر تکوینی هم به معصیت نمی‌کند. چون اگر قرار باشد
انسان بدون
اختیار مأمور به معصیت باشد، دیگر مختار بودن
انسان منتفی می‌شود و در نتیجه
ثواب و عقاب و
بهشت و
جهنم بدون معنی می‌شود. بنابراین «امر» در آیه شریفه باید چیز دیگری را قصد کرده باشد.
زمخشری در
کشاف می‌فرماید: «امر» در اینجا باید مجازی باشد، به این معنی که خداوند نعمت‌های خود را سرازیر می‌کند و این باعث نمی‌شود که در معاصی و شهوات غوطه‌ور شوند؛ گویا اینها مأمور می‌شوند که با چنین کارهایی سبب‌سازی و مقدمات عذاب الهی را فراهم سازند، و از طرف وقتی که خداوند
نعمت بدهد باید
شکرگزاری شود و باید نیکی و احسان انجام داد و مأمور به این وظایف می‌شوند و چون چنین نمی‌کنند و مرتکب فسق می‌شوند مستوجب هلاکت می‌شوند.
این
تفسیر بنا بر این است که «امرنا» را به معنی «امر کردیم» بدانیم.
اما اگر معنی «امرنا» را «
غذا و روزی ذخیره دادیم»
بدانیم که از مصدر باب افعال ماده «میره» به معنی «غذای ذخیره» صرف شده باشد ،به این تکلف‌ها هیچ نیازی نیست و شبیه بسیاری از
آیات قرآن است که حکایت از یکی بودن خوان نعمت
پروردگار بر
مؤمن و
کافر است، با این تفاوت که
مؤمن شکر می‌کند و کافر ناسپاسی و نمک‌نشناسی، و البته در این ناسپاسی خود کافر ضرر می‌کند و بر طبق این آیه شریفه محیطی هم که کافر در آن است و آلوده شده با عذاب الهی نابود خواهد شد.
اما اینکه چرا «
مترفین» مورد توجه خطاب واقع می‌شوند؛ چنان‌که برخی
مفسران گفته‌اند، برای اینکه آنها صاحب نعمت کثیر و از رؤسای
قوم هستند و مردم (و محیط
زندگی ) تابع آنها هستند.
۱. مکارم شیرازی،
تفسیر نمونه، ج ۱۲، ذیل آیه شریفه، ص ۵۸.
۲. علامه طباطبایی،
تفسیر المیزان، ج ۱۳، ص ۵۹ ـ ۶۲.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آیه ۱۶ سوره اسراء»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۳.
