واژگان خلق و امر در قرآن کریم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عالم خلق،
عالم امر،
سوره اعراف.
پرسش: در
قرآن کریم بارها به «امر خدا» اشاره شده است. در این زمینه گفته می‌شود که «عالم خلق» و «عالم امر» متفاوت‌اند. این تفاوت در چیست؟
پاسخ اجمالی: واژه «خلق»، به معنای اندازه‌گیری مستقیم است که هم به معنای «آفرینش از عدم» و هم به معنای «آفرینش چیزی از چیز دیگر» به‌کار می‌رود. همچنین گفته شده است؛ به معنای «ایجاد چیزی است بر کیفیت مخصوص و روی
حکمت و
تقدیر معیّن».
کلمه «امر» گاهی به معنای «چیز» و «شان» بوده که جمع آن «امور» است و گاهی هم به معنای «دستور دادن و وادار کردن مامور، به انجام کار مورد نظر» می‌باشد که جمع آن «اوامر» است و در عرف دین در معنای «ایجاد و ابداع بدون الگو» استعمال می‌شود.
واژه «خلق»، به معنای اندازه‌گیری مستقیم است که هم به معنای آفرینش از عدم و هم به معنای آفرینش چیزی از چیز دیگر به‌کار می‌رود.
همچنین گفته شده است؛ به معنای ایجاد چیزی است بر کیفیت مخصوص و روی حکمت و تقدیر معیّن.
کلمه «امر» گاهی به معنای شأن بوده که جمع آن «امور» است و گاهی هم به معنای دستور دادن و وادار کردن مامور، به انجام کار مورد نظر می‌باشد که جمع آن اوامر است.
خدای متعال در آیه ۵۴ سوره اعراف در ارتباط با خلقت آسمان، زمین و موجودات می‌فرماید: «اِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ فی سِتَّةِ اَیَّامٍ... وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِاَمْرِهِ اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْاَمْر...» در این آیه واژه‌های «خلق» و «امر» در کنار هم بیان شده‌اند. در این‌که منظور از «خلق» و «امر» چیست و این دو واژه چه تفاوت‌هایی با هم دارند، مفسران نظریاتی ارائه کرده‌اند.
برخی از مفسران معتقدند «خلق» در لغت به معنای سنجش و اندازه‌گیری چیزی است، برای این‌که چیز دیگری از آن بسازند و در عرف دین در معنای ایجاد و ابداع بدون الگو استعمال می‌شود.
«امر» نیز چنان‌که بیان شد گاه به معنای شان بوده و گاه به معنای دستور دادن.
و بعید نیست که در اصل هم به همین معنا باشد و سپس به صورت
اسم مصدر استعمال می‌شود و به معنای نتیجه امر و آن نظمی است که در جمیع کارهای مامور و مظاهر حیات او است؛ و چون این معنا منطبق با همه شئون حیاتی انسان است؛ لذا لفظ امر به معنای اسم مصدر در شان انسان و آن چیزی که وجودش را اصلاح می‌کند، استعمال شد و از این هم بیشتر توسعه یافته و در شان هر چیز، چه انسان و غیر انسان استعمال شد. بنابر‌این، امر هر چیزی همان شأنی است که وجود آن‌را اصلاح و حرکات و سکنات و اعمال و ارادات گوناگونش را تنظیم می‌کند؛ از‌این‌رو اگر گفته می‌شود: «امر العبد الی مولاه»، معنایش این است که مولا حیات و زندگی
عبد را تدبیر می‌کند و معنای: «امر الانسان الی ربه» این است که تدبیر مسیر زندگی انسان به دست پروردگار او است.
برخی نیز معتقدند خلق مربوط به مادیات است و امر به معنای مجردات، در نتیجه مقصود از «عالم خلق» عالم مادیات و از «عالم امر» عالم ارواح و عقول و مجردات، است.
گفتنی است که امر یا قولی است و یا فعلی، امر قولی به معنای دستور و امر فعلی به معنای کار و چیز است و در آیاتی؛ مانند «وَ ما اَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ»
ظاهرا هر دو امر، مراد است.
فرق خلق و امر این است که خلق ایجاد چیزی است که در خلقت آن تقدیر و انضمام به‌کار رفته باشد. چه به نحو ضمیمه کردن چیزی به چیز دیگر؛ مانند اجزای
نطفه به یکدیگر و یا نطفه ماده، به نطفه نر و سپس امتزاج مواد غذایی به آن و هزاران شرایط که در پیدایش و خلقت یک انسان و یا حیوان است و چه به نحو دیگری که از قبیل انضمام جزئی به جزء دیگر نباشد؛ مانند تقدیر ذات موجود
بسیط و تعیین حد وجودی و آثار آن و روابطی که با سایر موجودات دارد. برخلاف امر که در معنای آن تقدیر جهات وجود و تنظیم آن نیست، به همین جهت است که امر تدریج بردار نیست، اما خلقت قابل تدریج است. چنان‌که قرآن کریم در‌باره خلقت فرمود: «خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ فِی سِتَّةِ اَیَّامٍ». و در‌باره امر فرمود: «وَ ما اَمْرُنا اِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ؛
فرمان ما جز یکی نیست آن هم مانند لمحه چشم.» نیز به همین جهت است که خلقت را به غیر خود نیز نسبت داده است: «وَ اِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِاِذْنِی فَتَنْفُخُ فِیها؛
و آن دم که به اذن من از گل به شکل مرغ مجسمه‌ای ساختی و در آن دمیدی.» اما امر به این معنا را به غیر خود نسبت نداده، بلکه آن‌را مختص به خود دانسته و آن‌را بین خود و بین هر چیزی که می‌خواهد ایجاد کند؛ مانند
روح واسطه قرار داده است. از آیاتی نظیر: «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِهِ؛
نازل می‌کند فرشتگان حامل
وحی را به امر و اراده خود». «وَ هُمْ بِاَمْرِهِ یَعْمَلُونَ؛
و آنان به امر او کار می‌کنند.» بر می‌آید که خدای تعالی امر خود را سبب و یا همراه ظهور این‌گونه امور می‌داند.
با این‌بیان روشن شد که، اگر چه برگشت خلق و امر به یک معنا است ولی به حسب اعتبار مختلف‌اند و به همین جهت صحیح است که هر کدام را متعلق به یک قسم از ایجاد بدانیم، چه این‌که این دو لفظ هر کدام به تنهایی و یا با هم ذکر شده باشند؛ زیرا در جایی هم که مانند آیه مورد بحث با هم ذکر شده باشند، باز صحیح است گفته شود خلق به معنای ایجاد ذوات موجودات است و امر به معنای تقدیر آثار و نظام جاری در آنها است و خلق بعد از امر است؛ چون تا چیزی در مرحله نخست تقدیر نشود، خلق نمی‌شود، همان‌گونه که هیچ مخلوقی بعد از خلقت تقدیر نمی‌شود.
همچنین معلوم می‌شود که اگر این دو جهت را در اول آیه از هم جدا کرده و نخست فرموده: «خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ فِی سِتَّةِ اَیَّامٍ» و سپس فرمود: «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْاَمْرَ»، برای این بود که فرق بین خلق و امر را برساند؛ چون خلق به معنای ایجاد ذات موجود است و امر به معنای تدبیر آنها و ایجاد نظام احسن در بین آنها است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تفاوت کلمه خلق و امر در قرآن کریم»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۳/۳۱.
