عهدنامه‌های ایران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عهدنامه‌های ایران،
امتیازات،
قاجار.
پرسش: امتیازات مهم و عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار به خارجیان را نام ببرید؟
پاسخ: بیگانگان از جمله انگلیسی‌ها و روس‌ها همیشه مترصد فرصت بودند در
ایران نفوذ کنند و به مقاصد خود دست یابند و در دوره‌های صفویان و بعد از آنکه آشفتگی‌های داخلی آنها را به داخل مرزهای ایران می‌کشانید.
انگلیسی‌ها و روس‌ها همواره با
عثمانیان، از تهدیدکنندگان مرزهای غربی و شمالی ایران بوده‌اند و دولت‌های ایرانی از موضع تدافعی با آنها برخورد می‌کردند.
مگر در دوره نادر که نادر با موضع
قدرت با آنها برخورد نمود.
در این گیرودار اروپائیان و غرب که به‌سوی شرق و خاورمیانه گسیل شده و متوجه ثروت‌های معدنی و موقعیت حساس و
استراتژیکی این منطقه شده بودند و مستعمراتی نیز در
شبه قاره هند داشتند، به ایران چشم طمع دوخته و زمینه‌های حضور استعماری خود را فراهم نمود.
روابط ایران با اروپائیان به‌طور رسمی در عهد قاجار از دوره
فتحعلی شاه آغاز شد.
اولین معاهده بین ایران و غرب در
فین کین اشتاین بین ایران و
فرانسه منعقد شد که یک
پیمان تدافعی نظامی بود در مقابل روس و
انگلیس، یعنی ایران در سرکوب انگلیس در
هند به فرانسه یاری کند و فرانسه نیز در سرکوب روس و بیرون کردن او از متصرفات ایران به این کشور یاری کند و گاردان به‌عنوان
سفیر دولت فرانسه در ایران برای آموزش نظامیان به ایران گسیل شد.
جنگ‌های بین ایران و روس نیز منجر به انعقاد پیمان‌های سنگینی علیه ایران شد که از جمله این پیمان‌ها،
عهدنامه گلستان بود؛ طی این قرارداد بسیاری از شهرهای ایران و متصرفات قبلی روس‌ها از طرف ایران به روس‌ها واگذار شد.
بین ایران و عثمانی نیز یک معاهده در سال ۱۱۶۳ که معروف به معاهده دوم
ارزروم بود، منعقد شد که براساس آن ایران از
سلیمانیه و قسمت غربی سرپل ذهاب صرف‌نظر و عثمانی نیز
مالکیت ایران را به محمره و جریر فضر و ساحل چپ شط العرب و حق
کشتیرانی در این رود را به رسمیت شناخت و از زوّار و بازرگانان ایرانی نیز از امنیت برخوردار
شدند.
در عهد
ناصرالدین شاه امتیازات زیادی از طرف
دولت ناصری به بیگانگان اعطا شد؛ به‌طوری‌که عصر او را عصر امتیازات بیگانگان نامیده‌اند.
به‌طور کلی امتیازات
عهد قاجار را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد که دولت‌های استعماری از دولت ایران گرفتند. امتیازات سیاسی را بیشتر در لا‌به‌لای عهدنامه‌هایی که بین آنها بسته می‌شد می‌توان دریافت؛ چون در اکثر عهدنامه‌ها، موازنه سیاسی طرفین مدنظر نبود و آنچه را نظر طرف مقابل تأمین می‌شد، برای نمونه
ترکمنچای، گلستان پاریس و...
امتیازاتی که به انگلیسی‌ها داده شد، به‌طور فهرست‌وار از این قرار است:
۱. امتیاز تأسیس
تلگراف در سال ۱۲۸۰ ق.
۲. امتیاز تأسیس
بانک شاهنشاهی در سال ۱۲۸۹ ق.
۳. امتیاز رویتر که استفاده از تمام معادن زیرزمینی از جمله
نفت و
ذغال سنگ (۱۲۸۹ ق) را به مدت ۶۰ سال به یک انگلیسی می‌داد.
۴. امتیاز کشتیرانی در
کارون به کمپانی برادران لنج.
۵. امتیازات شیلات ۱۳۰۶ ق به پسر رویتر.
۶. امتیاز کاوش و حفریات شوش ۱۳۰۱ ق در عصر ناصری به انگلیسی‌ها اعطا شد.
۷. امتیاز انحصاری اکتشاف آثار
عتیقه در تمام خاک ایران به انگلیسی‌ها داده شد؛ ۱۳۱۵ ق.
۸. امتیاز رژی که در سال ۱۳۰۹ ق که به امتیاز تنباکو معروف است که به مدت ۵۵ سال تمام خرید و فروش تنباکوی ایران به انگلیسی‌ها داده شد که توسط
میرزای شیرازی لغو شد.
۹. امتیازات نفتی که ابتدا در ۱۲۸۹ ق به
رویتر داده شد و در سال ۱۳۰۶ ق با امتیازات دیگری تمدید شد که به‌موجب آن حفاری چاه‌های نفت در مناطق جنوبی و نفت‌خیز به عهده شرکت انگلیسی بود. امتیازی به نام دارسی نیز که امتیاز نفتی بود، باز به انگلیس اعطا شد که تا سال ۱۹۱۴ سی حلقه چاه در
مسجد سلیمان کنده شد و به آبادان از طریق یک لوله منتقل می‌شد، این امتیازات تا سال
ملی شدن صنعت نفت برقرار بود که در کنار آن امتیازات زیادی انگلیس از ایران گرفتند.
بعد از انگلیسی‌ها روس‌ها دوم شریک امتیازات ایران بودند و این امتیازات علاوه بر تحمیل معاهدات ننگین بر ایران بود که به سبب آنها قسمتی از خاک ایران تجزیه شد. اگرچه روس‌ها به‌اندازه انگلیسی‌ها نتوانستند امتیاز از
دولت بخشنده ایران بگیرند، ولی در قبال هر امتیاز آنها اعطایی به انگلیسی‌ها روس‌ها نیز فعالیت نموده تا امتیازی برای خود بگیرند، ناگفته نماند جدایی قسمت‌های مهمی از خاک ایران بزرگ‌ترین امتیازی بود که روس‌ها از ایران گرفتند. علاوه بر این روس‌ها توانستند در رقابت با انگلیسی‌ها
امتیازات دیگری نیز بگیرند؛ از جمله آنها:
۱. در سال ۱۲۸۵ ق امتیاز انحصاری بهره‌برداری از
شیلات شمال، که
ناصرالدین شاه به آنها اعطا کرد.
۲. در سال ۱۲۸۶ ق اجازه احداث سیم تلگراف بین یک تبعه روسی و دولت ایران منعقد شد.
۳. تأسیس بانک استقراضی در مقابل بانک شاهنشاهی انگلیسی‌ها، که در فعالیت‌های اقتصادی و نفوذ اقتصادی روس‌ها به دولت دخیل بود.
۴. در سال ۱۲۹۷ تأسیس و تشکیل هسته نظامی بریگارد
قزاق توسط روس‌ها که تمام نیروی نظامی و امنیتی ایران را در اختیار می‌گرفت. رؤسای قزاق همه روسی بوده، با آزادی‌خواهان مبارزه می‌کردند و در سرکوب مردم در
مشروطه و... دخالت داشتند؛ از جمله آنها لیاخوف روسی بود.
۵. در سال ۱۳۱۰ امتیاز احداث خط شوسه بین بندانزلی و قزوین به یک شرکت روسی داده شد، این قرارداد به مدت ۹۹ سال بود. در عصر
مظفرالدین بین قزوین و همدان نیز به آنها داده شد.
۶. در حدود سال ۱۲۹۱ امتیاز احداث و بهره‌برداری از خط آهن جلفا تبریز به آنها اعطا شد.
۷. در سال ۱۳۱۶ امتیاز استخراج
معادن قراجه داغ آذربایجان از طرف دولت ایران به شرکت روس به مدت۷۰ سال داده شد.
کشور فرانسه نیز بی‌بهره از امتیازات اهدایی شاهان
قاجار نبود. آنها نیز در حدود سال‌های ۱۳۱۴ ـ ۱۳۱۵ امتیاز کاوش‌های علمی برای کشف آثار باستانی را در سراسر خاک ایران برای ابد و به مدت نامحدودی از
مظفرالدین شاه گرفتند. مجری این طرح کنت دمرگان بود که مصر مشغول تحقیقات علمی بود که از کهنه‌کارترین باستان‌شناسان بود که به ایران احضار شد و از سال ۱۳۱۷ کار خویش را آغاز کرد. کشیشی به نام شیل که آشنا با زبان‌های اسلامی بود، همراه امرگان به ایران آمد و آثار به دست آمده در ۱۸۳ صندوق را با خود به پاریس برد و در سال ۱۳۱۸ در
پاریس به
نمایش گذاشت که اکنون در موزه لور پاریس نگهداری می‌شود.
بدين ترتيب دولت‌های بيگانه به غارت تمام ذخاير معدنی و آثار فرهنگی اين مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف‌ناپذير تا پايان عصر سياه
پهلوی مشغول بودند كه با
پیروزی انقلاب اسلامی دستشان كوتاه شد.
۱. كتاب عصر بی‌خبری، ابراهیم تیموری.
۲. تاريخ امتيازات تيموری.
سایت اندیشه قم.
