• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خطابه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جَدَل یا مُجادِلِه، استدلالی است که از قضیه‌های مشهور یا مورد قبول مخاطب تشکیل می‌شود، و برای قانع‌سازی طرف مقابل به کار می‌رود. صورت سادهٔ جدل این است که یکی دیگری را با پرسش‌های پی‌درپی و متعدد روبه‌رو می‌کند؛ به‌طوری‌که سرانجام او به تناقض‌گویی بیافتد و محکوم شود. در این مبارزه کسی که بتواند از پذیرفته‌های طرف مقابل بهره گیرد و او را به بن‌بست بکشاند، پیروز می‌شود.
خطابه یا خطبه یا وعظ، سخنی است برای تحریک مردم به انجام یا ترک عملی از طریق تحریک عواطف و اقناع آن‌ها. در واقع در خطابه پیش از آن‌که اندیشه و فکر افراد مورد خطاب باشد، احساسات و عواطف آن‌ها را مخاطب قرار می‌دهند. آیین سخنوری را خطابت می‌گویند.


«منطق صوری» و بخشی که از خود مواد و محتوای معلومات بحث می‌کند، «منطق مادی» یا «صناعات خمس» نامیده می‌شود.

در منطق مادی یا صناعات خمس، استدلال و حجت را به‌لحاظ مواد و محتوای مقدمات که آیا یقینی‌اند یا مشهور یا مسلم و یا مخیل و غیره به اقسامی تقسیم می‌کنند؛ زیرا هریک از این مقدمات نتیجه‌ای خاص را به‌بار می‌آورند و به‌لحاظ نتیجه‌ای که می‌دهند، ‌استدلال و قیاس را به «برهانی»، «جدلی»، «خطابی» و «شعری» تقسیم می‌کنند.

قیاس «جدلی»، قیاسی است که از ظنیات تشکیل شده باشد و مقدمات آن شامل مشهورات، مسلمات و مقبولات می‌شود. بنابراین «مقبولات» در صناعت جدل به‌کار می‌رود.

خطابه، قیاسی است که از مقبولات، مظنونات
[۱] علامه حلی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، ص۴۰۳، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۲] مظفر، محمدرضا، المنطق، مقرر و مصحح:حیدری، سید رائد، ج۱، ص۴۲۷، منشورات ذوی القربی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
و مشهورات
[۳] رازی، فخرالدین، شرح عیون الحکمة، ج۱، ص۲۴۳، مؤسسة الصادق (علیه‌السلام)، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.    
تشکیل شده است.

غرض و هدف از خطابه، این است که به‌وسیله‌ی آن می‌توان مردم را نسبت به چیزی ‌که انتظار تصدیق آن می‌رود، در حد امکان قانع و تشویق کرد.
[۴] علامه حلی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، ص۴۰۳، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۵] مظفر، محمدرضا، المنطق، مقرر و مصحح:حیدری، سید رائد، ج۱، ص۴۲۵ ۴۲۴، منشورات ذوی القربی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
[۶] تهانوی، محمدعلی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۱، ص۷۵۰، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۶م.    

به دیگر سخن، هدف از آن اقناع ذهن طرف و ایجاد یک تصدیق است ـ گرچه ظنی باشد ـ و منظور اصلی وادار ساختن طرف مقابل به سوی کاری یا بازداشتن او از کاری است.
[۷] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۵، ص۱۱۹، صدرا، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.


برخی تفاوت‌های میان جدل و خطابه، عبارت است از:

۶.۱ - تفاوت اول

جدل اختصاص به امور کلی دارد؛ ولی خطابه علاوه بر امور کلی، بیشتر به امور جزئی می‌پردازد.
[۸] شهرزوری، شمس الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، ص۴۲۳، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.


۶.۲ - تفاوت دوم

گرچه غرض در جدل و خطابه هر دو غلبه بر دیگران است، اما با این تفاوت که در خطابه غلبه‌ی صرف مفید نیست؛ بلکه افزون بر آن گفته‌های گوینده باید در عمق جان مخاطب نیز نفوذ کرده و او را قانع سازد؛ زیرا بیشتر مردم نمی‌توانند مباحث قیاسات برهانی و جدلی در علم منطق را درک نمایند.
[۹] شهرزوری، شمس الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، ص۴۲۳ ـ ۴۲۴، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۱۰] رازی، فخرالدین، شرح عیون الحکمة، ج۱، ص۲۵۲.    


۶.۳ - تفاوت سوم

بهره‌برداری عموم مردم از خطابه بیشتر از جدل است و خطابه بیشتر از جدل در آنها تأثیر می‌گذارد.
[۱۱] شهرزوری، شمس الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، ص۴۲۴، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.


۶.۴ - تفاوت چهارم

گرچه هر دو صناعت از مشهورات بهره‌ می‌جویند، ولی در خطابه از مشهورات ظاهری (ابتدایی) نیز می‌توان بهره جست؛ برخلاف جدل که تنها در مشهورات حقیقی کاربرد دارد.
[۱۲] طوسی، خواجه نصیر الدین، علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۲۸۰، انتشارات بیدار، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.    
[۱۳] فارابی، ابونصر، المنطقیات، ج۱، ص۴۸۵، مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


۱. ↑ علامه حلی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، ص۴۰۳، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
۲. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، مقرر و مصحح:حیدری، سید رائد، ج۱، ص۴۲۷، منشورات ذوی القربی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
۳. ↑ رازی، فخرالدین، شرح عیون الحکمة، ج۱، ص۲۴۳، مؤسسة الصادق (علیه‌السلام)، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.    
۴. ↑ علامه حلی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، ص۴۰۳، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
۵. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، مقرر و مصحح:حیدری، سید رائد، ج۱، ص۴۲۵ ۴۲۴، منشورات ذوی القربی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
۶. ↑ تهانوی، محمدعلی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۱، ص۷۵۰، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۶م.    
۷. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۵، ص۱۱۹، صدرا، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
۸. ↑ شهرزوری، شمس الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، ص۴۲۳، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۹. ↑ شهرزوری، شمس الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، ص۴۲۳ ـ ۴۲۴، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۰. ↑ رازی، فخرالدین، شرح عیون الحکمة، ج۱، ص۲۵۲.    
۱۱. ↑ شهرزوری، شمس الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، ص۴۲۴، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۲. ↑ طوسی، خواجه نصیر الدین، علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۲۸۰، انتشارات بیدار، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.    
۱۳. ↑ فارابی، ابونصر، المنطقیات، ج۱، ص۴۸۵، مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تفاوت خطابه با جدل».    


رده‌های این صفحه : منطق
جعبه ابزار