حصر در آیه ولایت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آیه ولایت،
حصر،
فخررازی،
حصر اضافی،
حصر حقیقی،
سوره مائده.
پرسش: حصر در آیه ولایت، حصر حقیقی است یا اضافی؟
پاسخ اجمالی: حصر حقیقی به اختصاص دادن چیزی به یک شیء و سلب آن از همه اشیای دیگر اطلاق می‌شود و حصر اضافی به اختصاص دادن چیزی به یک شیء و سلب آن از برخی اشیای دیگر اطلاق می‌شود.
آیه ولایت با کلمه «انّما» آغاز می‌شود که در لغت عرب به معنای انحصار می‌آید و مفاد آن،
اثبات و
نفی است؛ زیرا کلمه «انّما» یک معنا را به گونه‌ای برای یک موضوع ثابت می‌کند که همزمان همان معنا را از غیر آن، نفی می‌کند پس حصر در این آیه حصر حقیقی است.
«اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ؛
سرپرست و ولیّ شما، تنها
خدا است و
پیامبر او و آنها که
ایمان آورده‌اند. همان‌ها که
نماز را برپا می‌دارند و در حال
رکوع،
زکات می‌دهند».
یکی از آیاتی که ولایت امام علی (علیه‌السّلام) را اثبات می‌کند، همین آیه شریفه است. این آیه با کلمه «انّما» آغاز می‌شود که در لغت عرب به معنای انحصار می‌آید
و مفاد آن، اثبات و نفی است؛ زیرا کلمه «انّما» یک معنا را به گونه‌ای برای یک موضوع ثابت می‌کند که همزمان همان معنا را برای غیر آن، نفی می‌کند.
بنابراین، کلمه «انّما» در آیه شریفه را تنها باید بر ولایتی خاص حمل کرد؛ ولایتی که اوّلاً و بالذات به خداوند اختصاص دارد و برای دیگران با اذن و
مشیّت الهی ثابت می‌شود.
اما ولایت به معنای نصرت و
محبت اختصاصی نیست؛ زیرا لزوم یاری کردن و محبت مؤمنان به همدیگر، از لوازم بدیهی ایمان و مورد
اجماع مسلمانان است؛ چنان‌که آیه کریمه: «المؤمنونَ وَ المُؤْمِنات بَعْضُهُمْ اَولیاءُ بَعْض؛
مردان و زنان مؤمن بعضی از آنها اولیای بعض دیگرند» نیز بر آن دلالت می‌کند.
البته فخررازی معتقد است که «انّما» همیشه بر حصر دلالت نمی‌کند؛ زیرا در غیر حصر نیز به‌کار رفته است؛ چنان‌که در قرآن آمده است: «اِنّما الحیاة الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْو؛
همانا زندگی دنیا
لهو و
لعب است» روشن است که غیر از لهو و لعب نیز در زندگی دنیا متصور است.
همچنین
آلوسی، شبهه کرده که اگر استدلال
شیعه به این آیه تمام باشد و «انما» افاده حصر کند، در این صورت، امامت و سرپرستی یازده امام دیگر نفی می‌گردد؛ زیرا لازمه حصر حقیقی در آیه، انحصار حاکمیت و سرپرستی در خدا و رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) و نفی از غیرِ آنان است.
اما در پاسخ باید گفت:
ادیبان معروف عرب به دلالت «انّما» بر حصر تاکید کرده‌اند، به همین دلیل
زمخشری در تفسیر آیه ولایت گفته است: «معنای "انّما" این است که
موالات باید به آنان اختصاص یابد».
اما باید توجه داشت که حصر بر دو نوع است: حصر حقیقی و حصر اضافی. اصل اوّلی در حصر، معنای حقیقی آن است، چه این‌که حصر اضافی جنبه ثانوی داشته و نیاز به قرائن دارد و به دلیل نزول جداگانه آیه ولایت و
سبب نزول خاصّ آن، چنین قرینه‌ای وجود ندارد؛ چون نزول سوره مائده، در اواخر عمر شریف پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود؛ لذا آیه ولایت، بیانگر تعیین سرپرست مسلمانان برای بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است؛ امّا از آن‌جا که وجود
امام معصوم در هر زمانی، ضرورت دارد،
باید ولایت بر مسلمانان به وسیله سرپرست جامعه، استمرار داشته باشد. بنابراین، آیه ولایت، مربوط به ولیّ بلا فصل بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و ناظر به زمان‌های بعد نیست تا انحصاری بودن آن با امامتِ سایر امامان (علیه‌السّلام) منافات داشته باشد. به عبارت دیگر، با وجود امام علی (علیه‌السّلام)، ولی مسلمانان جز او فرد دیگری نیست، اما بعد از حضرتشان، سرپرست مسلمانان همان فردی است که توسط خدا برگزیده شده و توسط سرپرست قبلی به مردم ابلاغ شده است.
فخررازی با آن‌که در آیه ولایت می‌گوید که «انّما» بر حصر دلالت ندارد؛ امّا در آیات دیگری که با «انّما» آمده، حصر را فهمیده است. این آیات عبارت‌اند از: «فَاِنَّمَا عَلَیکَ الْبَلَاغُ»،
«یَسْٔئلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ اَیّانَ مُرْسَاهَا قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی»،
«قُلْ اِنَّمَا اَتَّبِعُ مَا یُوحَیٰ اِلَی مِن رَّبِّی»،
«اِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَسْتَاْذِنُونَکَ وَ هُمْ اَغْنِیاءُ»،
«قَالَ اِنَّمَا یَاْتِیکُم بِهِ اللهُ اِن شَاءَ وَ مَا اَنتُم بِمُعْجِزِینَ»،
«اِنَّمَا اَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ».
فخررازی، در همه این آیات، از «انّما» حصر و اختصاص فهمیده، اما تنها هنگامی که به آیه ولایت می‌رسد، ادّعا می‌کند که «انّما» مفیدِ حصر نیست!
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «حصر در آیه ولایت»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۵/۴.
