الکامل فی التاریخ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: الکامل فی التاریخ.
پرسش: آیا نویسنده
کتاب تاریخی
الکامل سنّی بوده است؟ آیا این
کتاب قابل
اعتماد و استناد است؟ چه کسانی این
کتاب را تأیید کرده‌اند؟
پاسخ: الکامل فی التاریخ نوشته ابن اثیر از
کتاب‌های قابل استناد تاریخی است که همواره یکی از اسناد دسته اول تاریخ‌نگاران
شیعه و سنی بوده است و صرف سنی
مذهب بودن ابن اثیر دلیل بر بی‌اعتباری نوشته‌هایش نیست. هرچند نمی‌توان گفت که همه مطالب آن صددرصد معتبر است؛ زیرا درخصوص حجیت گزاره‌های تاریخی و درستی و یا نادرستی آنها دیدگاه‌های متفاوتی نظیر دیدگاه افراطی (اعتبار تمام گزاره‌های تاریخی)، دیدگاه تفریطی (بی‌اعتباری همه گزاره‌های تاریخی) و دیدگاه اعتدالی (نه همه داده‌های تاریخی صددرصد پذیرفته می‌شوند و نه صددرصد رد می‌شوند) بیان شده است.
کتاب الکامل فی التاریخ، اثر عزالدین ابوالحسن علی‌بن محمد معروف به ابن اثیر (م ۶۳۰ ق) مشهورترین
کتاب وی و جامع‌ترین تاریخ عمومی است که بیشتر آن درباره تاریخ اسلام است؛ ازاین‌رو مناسب است که پیش از بررسی اعتبار «الکامل فی التاریخ» به اجمال،
کتاب‌شناسی آن را مورد اشاره قرار دهیم.
ابن اثیر در مقدمه این
کتاب مطالبی را درباره علت تألیف و روش
تاریخ‌نگاری خود بیان کرده است. او می‌گوید: چون به مطالعه تاریخ علاقه‌مند بودم، ضمن
مطالعه آن دریافتم که هیچ‌کدام از منابع تاریخی به‌تنهایی نیاز خواننده را رفع نمی‌کند. برخی درازگویی کرده و برخی مختصر گفته‌اند، تاریخ شرقی از تاریخ غربی خالی است و بالعکس، هیچ
کتابی به همه رویدادها نپرداخته و یک‌جا جمع نکرده است؛ ازاین‌رو کسی که می‌خواهد یک دوره تاریخ را تا زمان حیات خود بنگرد، نیازمند
کتاب‌های متعدد است که هرکدام کمبودهایی دارد. وقتی چنین دیدم، شروع به تألیف تاریخی جامع نمودم که اخبار پادشاهان شرق و غرب و بین آن دو را شامل باشد. البته نمی‌گویم بر همه
حوادث دست یافته‌ام؛ زیرا کسی که در موصل است، به‌هر‌حال از
اخبار سرزمین‌های دور بی‌اطلاع است.
از بیان مؤلف در مقدمه استفاده می‌شود که او رویدادهای تاریخی را برحسب اولویت و عظمت ظاهری آن نقل نکرده، بلکه آنچه را موافق عقل یافته برگزیده و با مطالبی که بر آن افزوده تألیف و تحریر تازه‌ای کرده است. دیگر این‌که او در نقد حوادث و ربط میان اسباب و مسببات یا علت و معلول به شیوه فلسفه تاریخ پیش نرفته است؛ زیرا این شیوه را در آن زمان هیچ‌کس جز ابن خلدون نشناخته بود؛ لذا ابن اثیر تنها حوادثی را نقد و بررسی کرده که به
نقل آنها پرداخته است و هر حادثه‌ای که درست نمی‌یابد، نقل نمی‌کند.
مثلاً درباره
آفرینش خورشید و
ماه به حدیثی طولانی که طبری نقل کرده، اشاره نموده و می‌گوید: اگر این
حدیث درست بود، نقل می‌کردم؛ ولی نباید درباره موضوع مهمی چون گردش ماه و خورشید، چنین روایات ضعیفی را گزارش کرد.
از ویژگی‌های این
کتاب، ضبط بعضی اسامی اشخاص و امکنه است که در پایان وقایع هر سال یا هر فصل از
کتاب نام‌‌ها را با حرکات یا إعراب آورده و ابهام در تلفظ آن واژه را برطرف کرده است. همچنین وقتی فتح شهر یا ناحیه‌ای را بیان می‌کند، نام آن‌جا را شرح می‌دهد و وجه تسمیه آن را بیان می‌کند.
ابن اثیر، مورخی است که در تحقیق و اثبات حقیقت آنچه نقل می‌کند، سخت‌گیر است و گاه منابعی را که مورد استفاده قرار می‌دهد، بی‌پرده به باد انتقاد گرفته؛ از جمله به طبری و شهرستانی خرده‌گیری‌هایی کرده است.
اهمیت
الکامل جز آنچه گفته شد، بیشتر به جهت اشتمال بر ذکر وقایعی است که در آثار دیگران دیده نمی‌شود یا کمتر بدان پرداخته‌اند. او با دقت و باریک‌بینی خاص خویش، اطلاعات گران‌بهایی درباره اواخر قرن ششم و
اوایل قرن هفتم درباره
جنگ‌های صلیبی و نزاع‌های داخلی شام و عراق به دست داده است. این
کتاب همچنین اخبار مفصلی درباره سامانیان تا
مرگ ابوعلی چغانی دارد که احتمالاً برگرفته از
کتاب گم‌شده
التاریخ فی اخبار ولاة خراسان، نوشته ابوعلی سلامی است. با پیدا شدن نسخه تاریخ ثابت‌بن سنان صابی که سهیل زکار آن را در مجموعه‌ای با عنوان «اخبار القرامطه» چاپ کرده است، می‌توان به این نتیجه رسید که ابن اثیر در نوشتن مطالب مربوط به روابط فاطمیان و قرمطیان از این
کتاب سود برده است.
اهمیت اساسی
الکامل به‌ویژه در مورد رویدادهایی است که ابن اثیر برخلاف طبری به‌گونه‌ای گسترده از آنها یاد کرده است و چون وی در دوره استیلای مغولان می‌زیسته، کتابش از منابع مهم تاریخ
مغول به‌شمار می‌رود. همچنین این
کتاب منبع مهمی درباره ملوک موصل مانند اتابکه زنگی و ایوبی است؛ به‌گونه‌ای که اخبار او در
کتاب دیگری یافت نمی‌شود و آنها را از کسانی گرفته است که حوادث را به چشم خود دیده‌اند. البته به گفته حلمی، ابن اثیر نسبت به خاندان ایّوبی نظر خوبی نداشت.
الکامل را باید تنها
کتابی دانست که به همه دولت‌های اسلامی در تمام سرزمین‌ها پرداخته است. علاوه بر ذکر همه رویدادهای بزرگ و طولانی، در پایان هر سال به رویدادهایی که کوتاه و در درجه بعدی از اهمیت قرار دارند، اشاره کرده و تاریخ مرگ
علما‌ی مشهور و شخصیت‌های مختلف را آورده است.
خلاصه اهمیت
کتاب الکامل ابن اثیر به اختیار کردن گزارش‌ها و روایات تاریخی است، نه فقط نقل و چیدن آنها در کنار یکدیگر. به همین جهت این
کتاب شهرت پیدا کرده و بر دیگر
کتاب‌های تاریخی برتری یافته است. البته متأسفانه نویسنده در بیشتر موارد منابع خود را یاد نکرده است، ولی
کتاب او منبع و الگویی برای مورخان پس از خود مانند ابوالفداء، ذهبی، ابن شاکر و ابن کثیر شده است که تحت تأثیر او
کتاب‌های تاریخی خویش را به روش وی تألیف کرده و از اخبار و اطلاعات او استفاده نموده‌اند.
در این‌جا ضروری است نکاتی کلی را در بررسی منابع و گزاره‌های تاریخی از نظر بگذرانیم تا نگاه ما در باره
کتاب تاریخ ابن اثیر دچار تردید و شبهه «تأیید بدون دلیل» نشود.
در خصوص حجیت گزاره‌های تاریخی و درستی و نادرستی آنها دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است. ما معتقدیم که در زمینه مسائل تاریخی باید، نه نگاهی افراطی به تاریخ داشته و تمام آنچه در
کتب تاریخی نقل شده است را بدون هیچ کنکاش و جست‌وجویی، مسلّم و غیرقابل خدشه دانسته، آنها را بپذیریم و نه آن‌که در مسیر
تفریط قدم برداشته و کل تاریخ را به دلیل این‌که ساخته دست بشر جایز الخطا است، به کنار نهاده و اساساً هیچ واقعه تاریخی، حتی آن دسته از وقایعی که به‌صورت متواتر نقل شده را نپذیریم، بلکه راه درست، آن است که هر موضوع تاریخی را با نگاهی منتقدانه، بررسی نموده و در صورت کافی بودن دلایل، آن‌را پذیرفته و در غیر این صورت، یا با نگاهی تردیدآمیز به آن نگریسته و یا حتی کاملاً آن‌را رد نماییم.
در ضمن، بیان این نکته ضروری است که هیچ دانشمند مسلمانی، معتقد نیست که تاریخ را باید به‌صورت مطلق و صددرصد پذیرفت و اگر چنین بود، نیازی به تدوین علومی (مانند رجال، تراجم، درایه،
کتاب‌شناسی و ...) از سوی آنان نبوده و این همه تحلیل‌ها و بررسی‌های دقیق در ارتباط با مسائل تاریخی ارائه نمی‌شد؛ بلکه تنها به مطالعه تاریخ بسنده شده و هرچه در آن بود، بدون هیچ شک و تردیدی پذیرفته می‌شد.
خداوند، در موارد مختلف، ما را به مطالعه آثار پیشینیان فرا می‌خواند و آنها را به‌عنوان درس عبرتی برای ما معرفی می‌نماید،
و به تعبیری، گذشته را چراغ راه آینده می‌داند. ولی باید دقت نمود تا هر موضوع بی‌اصل و اساسی را به‌عنوان واقعه‌ای تاریخی نپذیریم، اما افراط در انتقاد از تاریخ، نه با آموزه‌های دینی همخوانی داشته و نه مجامع علمی بشر امروز، آن را مورد قبول خود قرار خواهند داد.
در میان مورخان تاریخ اسلام انسان‌هایی بودند که در راه نگارش صحیح تاریخ، کمال جهد و تلاش خود را بذل و سختی‌های مرارت‌باری را به جان خریدند تا آیندگان را در مقابل بایکوت خبری درباره سرنوشت گذشتگان بیمه نمایند. علاوه بر این، گرایش به یک مذهب خاص در نقل درصد بالایی از وقایع تاریخی، نمی‌تواند تأثیر چندانی داشته باشد و درستی یا نادرستی واقعه، تأثیری در اثبات یا رد مذهبی خاص ندارند. در این موارد می‌توان نقل‌های این
کتاب و هر
کتاب دیگری را مورد استناد قرار داد و نیز، در مواردی که مورخی، موضوعی تاریخی را که با عقاید مذهبی او ناهمخوان است، بیان داشته، این نقل‌ها می‌تواند مورد استناد طرف مقابل قرار گیرد.
راه‌کارهای کشف درستی یا نادرستی گزاره‌های تاریخی مختصراً از قرار ذیل است:
أ. توجه به همه شواهد و دلایل (اسناد)؛
ب. عرضه نقل‌های تاریخی بر
قرآن؛
ج. بررسی سند روایات تاریخی؛
د. بهره‌گیری از
عقل؛
ه. بهره‌گیری از سایر منابع؛
و. حدس و گمان هوشیارانه؛
ز. نقد درونی و برونی.
بنا‌براین دست‌یابی به حقیقت و واقعیت امکان‌پذیر است، به شرطی که ضوابط و راه‌کارهایی که در این زمینه وجود دارد، رعایت شود. توجه به موارد بالا ازجمله راه‌کارهایی است که می‌تواند موجب کشف حقیقت شود. باید دانست که بسیاری از داده‌های تاریخی به درجه بالایی از اعتبار و حجیت رسیده‌اند و تقریباً عموم مورخان و اندیشمندان، آنها را پذیرفته‌اند و به‌سادگی نمی‌توان این حقایق را انکار کرد.
با توجه به مطالب پیش گفته می‌توان گفت به‌طور کلی،
کتاب الکامل ابن اثیر از منابع معتبر تاریخی است که ویژگی‌های منحصر به فردی دارد و همواره یکی از اسناد دسته اول تاریخ‌نگاران
شیعه و سنی بوده است و صرف سنی مذهب بودن ابن اثیر دلیل بر بی‌اعتباری نوشته‌هایش نیست. همان‌طور که نمی‌توان گفت صددرصد مطالب آن صحیح و معتبر است.
پایگاه اسلام کوئست.
