آقا محمدخان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آقا محمدخان، قاجار،
ایل قاجار.
پرسش: اقدامات سیاسی آقا محمدخان
قاجار برای کنا ر زدن رقبای خود در ایل قاجار چه بوده است؟
پاسخ: ایل قاجار مانند سایر ایلات و
عشایر ایران در طلب
قدرت و زمامداری می‌کوشید.
ایل قاجار در زمان
صفویان، افشاریه و زندیه در عرصه شطرنج سیاست مدت‌ها سرباز پیاده‌ای بیش نبود تا اینکه آقا محمدخان با انجام اقداماتی در داخل و خارج ایل و با تصرف شهرها
سلسله قاجاریه را در ۱۲۱۰ هـ. ق بنا نهاد.
کوشش‌های اولیه آقا محمدخان در داخل ایل قاجار برای کسب قدرت و اتحاد ایل پنج سال به طول انجامید (از ۱۹۳۱ تا ۱۱۹۸ هـ. ق) و بعد از آن تا
تاج‌گذاری یازده سال طول کشید. آقا محمد خان پنج سال صرف کوشش‌هایی در ایل قاجار جهت اتحاد سران
قبایل اشاقه‌باش‌ها و یوخاری‌باش‌ها و از بین بردن رقبای خویش که عمدتاً برادران خود بودند، کرد.
وی که پس از
غلبه قاجار توسط
زندیه به دستگاه کریم‌خان آمده بود، مورد
لطف کریم‌خان واقع شده و در پناه ایشان روزگار می‌گذراند و از نزدیک شاهد حوادث بوده و تجربه‌های خوبی می‌اندوخت و بعدها این تجربه‌ها خیلی به او کمک کرد. به محض اطلاع از فوت کریم‌خان، آقا محمدخان با برادرانش به‌سوی مازندران فرار کرد.
او (آقا محمدخان) توانست رقابت دیرین دو شاخه (یوخاری‌باش) و (آشاقه‌باش) را برطرف کند. چند هفته نخستین اقدامات او در
استرآباد صرف این مسائل شد. او موفق شد موقعیت خود را در میان طایفه
قاجار به‌عنوان عنصر برجسته و سرآمد تحکیم بخشد.
آقا محمدخان شش برادر داشت به نام‌های:
جعفر قلی‌خان، مهدی قلی‌خان، رضا قلی‌خان، مصطفی قلی‌خان، مرتضی قلی‌خان و علی قلی‌خان.
آقا محمدخان همه برادران خود را به غیر از جعفر قلی‌خان با حیله و نیرنگ مغلوب و نابود کرد؛ زیراکه در مدت اقامت در دربار
وکیل درس عبرت گرفته و از سرنوشتی که نصیب جانشینان وکیل در فارس شده بود، تجربه‌ها آموخته و معتقد بود که
دشمنان داخلی و
مدعیان زورمند خانوادگی از دشمنان و رقبای سیاسی خطرناک‌ترند.»
مرتضی قلی‌خان، رضا قلی‌خان و مصطفی قلی‌خان به جلوگیری از آقا محمدخان در مازندران ایستاده‌اند و آقا محمد برادر دیگر خود را به نام جعفر قلی‌خان به دفع ایشان فرستاد و او برادران را مغلوب و از بین برد و آقا محمد به
مازندران قدم گذاشت. در آنجا بابا‌خان پسر
حسین قلی‌خان جهان‌سوز یعنی برادرزاده آقا محمد با
مادر خود به اردو پیوستند و مصطفی قلی‌خان به اطاعت برادر در آمد.
وقتی که آقا محمدخان درصدد سرکوبی هدایت‌خان حاکم گیلان بود، برادر مدعیش رضا قلی‌خان بر بارفروش تاخت و آقا محمد را که در آنجا بود، با بابا‌خان و برادر کوچک‌ترش و مادرش همگی را اسیر کرد. به محض رسیدن این خبر به
گیلان، جعفر قلی‌خان و مصطفی قلی‌خان کار هدایت‌خان را ناتمام و به رضا قلی‌خان تاختند و آقا محمد از بندر رضا قلی‌خان آزاد شد و از بیم برادران مخصوصاً جعفر به
اصفهان فرار کرد و از آنجا به
مشهد و کمی بعد فوت کرد.
مرتضی قلی‌خان گاهی اطاعت آقا محمدخان می‌کرد و گاهی طغیان و پس از فرار رضا قلی شهر ساری را به تصرف خود درآورد. آقا محمد او را شکست داد و با سپردن حکومت گرگان و استرآباد و هزار جریب به او، وی را راضی نمود.
اما در ۱۱۹۸ هـ.ق موقعی که علی مراد‌خان زند پسر خود شیخ ویس‌خان را به مازندران به جنگ با قاجاریه فرستاده بود، مرتضی قلی به دشمنی با برادر با زندیه هم‌دست شد.
چون
قاجار پیروز شدند و سپاهیان زندیه گریختند، مرتضی قلی هم به شروان فرار کرد و در آنجا از خوانین باکو، شروان، قراباغ و طالش یاری گرفت و بر گیلان دست یافت.
آقا محمد در ۱۲۰۳ هـ. ق به دستیاری جعفر قلی‌خان و سرداران دیگر خود، مرتضی قلی را مغلوب نمود و او به
طالش گریخت و کمی بعد برگشت. این بار مصطفی قلی برادر او مأمور
گیلان شد و او مرتضی قلی را منهزم و به
باکو فرار کرد و مرتضی قلی از آنجا به روسیه رفت و دیگر به
ایران برنگشت.
بدين ترتيب
آقا محمدخان بر همه رقبای خويش غلبه كرد و بر كليه ايالات شمالی ايران دست يافت و آماده غلبه بر رقبای خارج از ايل قاجار و تصرف شهرها شد. پس آقا محمدخان مؤسس
سلسله قاجاریه در طی پنج سال بر رقبای داخلی خود در ايل قاجار غلبه كرد. وی عمدتاً دو كار مهم در اين راستا انجام داد:
اتحاد سران
قبایل ايل قاجار و
غلبه بر برادران خويش كه مدعای
سلطنت بودند. آقا محمدخان به جز جعفر قلی‌خان همه برادران را با بی‌رحمی كشت و پس از غلبه بر مدعيان ديگر در
خارج از ايل، در ۱۲۱۰ هـ. ق در
تهران تاج‌گذاری كرد.
۱. ناسخ التواريخ، تأليف محمدتقی لسان الملک سپهر.
۲. لطف علی‌خان زند و آقا محمدخان قاجار، تأليف ابوالفضل وكيلی.
سایت اندیشه قم.
