وصیت‌های اجتماعی حضرت فاطمه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حضرت فاطمه،
وصیت،
وقف.
پرسش: وصیت‌های اجتماعی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) چیست؟
پاسخ اجمالی: وصیت‌های اجتماعی حضرت فاطمه (علیهاالسلام) نکات قابل تامل وجود دارد. ایشان همه اموال خود را در راه خدا به دیگران واگذار کرد. موقوفات و
صدقات حضرت فاطمه اقسام متعددی دارند ازجمله وقف عام و و وقف زنان پیامبر وقف دختر ابوذر و وقف زنان بنی‌هاشم و چند مورد دیگر.
وصیت‌های اجتماعی حضرت فاطمه (علیهاالسلام) بسیار مهم و قابل تامل‌اند. ایشان همه اموال خود را در راه خدا به دیگران واگذار کرد. موقوفات و صدقات فاطمی را به چند دسته می‌توان تقسیم کرد:
بر پایه روایت ثقة الاسلام
کلینی (رحمةالله) و
شیخ طوسی (رحمةالله)، باغ‌های دیوار کشیده هفتگانه (
عَواف،
دَلال،
بُرقه،
مَثیب،
حُسنی،
صافیه و آنچه در اختیار
امّ‌ابراهیم بوده (
مشربه ام‌ابراهیم) (مشربه به معنای بستان یا زمین نرمی است که گیاه به راحتی در آن می‌روید. به زمینی هم که در میان آن تپه بلندی واقع شود، یا غرفه و بنائی در آن باشد، اطلاق می‌شود، مشربه باغی بوده که در میان آن صفه یا غرفه‌ای بوده و در این محل
ماریه قبطیه،
ابراهیم فرزند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به دنیا آورده است
را وقف کرده و تولیت آن را به
حضرت علی (علیه‌السّلام) و پس از او به
امام حسن (علیه‌السّلام) و پس از او به
امام حسین (علیه‌السّلام) و پس از آن به بزرگ‌ترین فرزندان و نوادگان خود واگذارده است.
گفتنی است در این روایت، ذکر نشده که موقوفات یاد شده برای چه منظوری وقف شده‌اند، و شاید به همین جهت برخی آنها را
وقف عام (در راه خدا و برای نصرت اسلام)
دانسته‌اند، بدون این که قرینه‌ای برای این مدعا ذکر کنند، یا اشاره کنند که این معنا برداشت آنها است.
البته شیخ طوسی درباره روایت یاد شده از
امام باقر (علیه‌السّلام) می‌نویسد:
«وَ رُوِیَ انَّ هذِهِ الحَوائِطَ کانَت وَقفاً و کانَ رَسولُ اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یَاخُذُ مِنها ما یُنفِقُ عَلی اضیافِهِ و مَن یَمُرُّ بِهِ فَلَمّا قُبِضَ جاءَ العبّاسُ یُخاصمُ فاطِمَةَ (علیهاالسلام) فیها فَشَهِدَ عَلِیٌّ وَ غَیرُهُ انَّها وَقفٌ عَلَیها؛
روایت شده که این بوستان‌ها وقف بوده‌اند و
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آنها برای پذیرایی از مهمانانش استفاده می‌کرد، و به هر کس که از کنار آن می‌گذشت چیزی می‌بخشید. وقتی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رحلت کرد، عباس نزد فاطمه (علیهاالسلام) آمد، و درباره آنها با وی به بگو مگو پرداخت. علی و دیگران گواهی دادند که آنها وقف فاطمه (علیهاالسلام) است.»
البته می‌توان گفت با توجه به دیگر روایاتی که مصرف اموال واگذار شده آن حضرت را گزارش کرده‌اند، وقف عام دانستن باغ‌های هفتگانه، قابل قبول نیست.
مرحوم کلینی (رحمةالله) به سند معتبر از
ابو‌مریم انصاری نقل کرده است که او می‌گوید: درباره
موقوفه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
موقوفه علی (علیه‌السّلام) از
امام صادق (علیه‌السّلام) پرسیدم، ایشان فرمود:
«هِیَ لَنا حَلالٌ وَ قالَ: انَّ فاطِمَة (علیهاالسلام) جَعَلَت صَدَقَتَها لِبَنی‌هاشِمٍ و بَنِی المُطَّلِبِ؛
آن برای ما
حلال است. و فرمود: فاطمه (علیهاالسلام)
صدقه خود را برای
بنی‌هاشم و
بنی‌مطّلب گذاشت.»
در روایتی دیگر آمده است که آن حضرت برای
[هر یک از
] نیازمندان بنی‌هاشم و بنی‌مطّلب پنجاه اوقیه
نقره (هر اوقیه معادل چهل
درهم) وصیت کرد.
بنابر روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام)، فاطمه (علیهاالسلام) وصیت کرد از اموالش برای هر یک از
زنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
زنان بنی‌هاشم دوازده اوقیه نقره قرار داده شود.
در روایتی دیگر آمده است که ایشان دستور داد به
[هر یک از
] زنان پدرش، ۴۵ اوقیه نقره داده شود.
حضرت زهرا (علیهاالسلام) بخشی از اموال خود را به
اُمامه، خواهرزاده خویش،
و چیزهای معینی را به
دختر ابوذر اختصاص داد، و سفارش کرد، اگر هر یک از کسانی که برای آنها وصیت کرده، قبل از دریافت آنچه برای آنها قرار داده است، از دنیا رفت، سهم او به نیازمندان پرداخت شود.
در پایان این بخش از وصایای حضرت فاطمه، چند نکته قابل توجه است:
اول، ظاهراً مراد از «تصدّق» و «وصیت» در غالب روایاتی که وصیت‌های مالی آن حضرت را گزارش کرده‌اند، «
وقف» است، البته تعبیر از «وقف» به «صدقه» در متون اسلامی رایج است.
دوم، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیش‌بینی می‌کرده است که پس از وفات او چه کسانی زمام قدرت را به دست می‌گیرند؛ از این‌رو بخشی از اموالی در اختیارِ خود را به دخترش فاطمه (علیهاالسلام) واگذار کرده است که شاید احترام و حرمت او را رعایت کنند و این اموال، در جایی که مورد نظر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، به مصرف برسد، و دست‌کم حجتی باشد برای شناخت حقیقت.
سوم، وصیت‌های مالیِ حضرت فاطمه (علیهاالسلام) به روشنی نشان می‌دهند که در جریان «
فدک»، اختلاف او با سیاست‌مداران حاکم، شخصی نبوده بلکه هدف، روشن‌گری و دفاع از میراث نبوی و حکومت علوی بوده است، وگرنه کسی که تامین نیازهای دیگران را برخود و فرزندانش مقدم می‌دارد، به فدک و غیر فدک چه نیازی دارد و به گفته همسر مظلومش علی (علیه‌السّلام): «وما اصنع بفدک وغیر فدک؛
من چه نیازی به فدک و غیر فدک دارم! ».
چهارم، پس از گرفتن غاصبانه فدک از حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، سرنوشت دیگر اموالی که در اختیار آن حضرت بود، مبهم است.
از یک سو، روایاتی که موقوفات و صدقات ایشان را گزارش کرده‌اند، به ظاهر دلالت دارند که این اموال در اختیار وی بوده‌اند و از این‌رو، آن حضرت پیش از وفات، مصرف آنها را مشخص کرده است و از سوی دیگر، از برخی روایات بر می‌آید همه اموالی که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به فاطمه واگذار کرده بوده، حتی باغ‌های هفتگانه‌ای که به آنها اشاره شد، در دوران خلیفه اول از ایشان گرفته شد،
ولی در گزارشی دیگر آمده است که
ابوبکر،
عَواف( «عواف» صحیح است که در
تاریخ المدینة،
ابن‌شبّه ذکر شده، ولی در بیشتر روایات «اعواف» آمده و در برخی «عواف» ولی برخلاف آنچه در
بحار الانوار است، در تاریخ المدینة چاپ شده
نیز «اعواف» ذکر شده است) را به فاطمه بازگرداند،
بنابر گزارشی دیگر، خلیفه دوم، بخشی از اموال رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، از جمله
باغ‌های بنی‌نضیر را در اختیار
حضرت علی (علیه‌السّلام) و
عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار داد تا درآمد آنها را صرف همان اموری کنند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تعیین کرده بود.
بنابراین، اظهار نظر قطعی درباره اجرائی شدن وصیت‌های حضرت فاطمه (علیهاالسلام) مقدور نیست. در صورتی که اموال یاد شده از اختیار ایشان خارج شده باشد، به احتمال، هدف آن حضرت از وصیت‌های مالی، نکاتی باشد که در بندهای دوم و سوم گذشت.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «وصیت‌های اجتماعی حضرت فاطمه» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱/۱۸.
