منجی در آیین هندو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سنّت،
هند،
هندو،
خدا،
پرستش،
خیر،
شر،
حجیت.
پرسش: آیین هندو درباره منجی چه می‌گوید؟
پاسخ:
هندوییسم نامی است برای یک
سنّت دینی بسیار متنوع که طی سه هزاره اخیر در
هند تحول یافته و امروزه باورها و اعمال بیش از پانصد میلیون هندو را شکل می‌دهد که هشتاد درصدشان در هند زندگی می‌کنند. زندگی دینی هندوها را جز با درک مفهوم «وحدت در کثرت» نمی‌توان فهمید؛ زیرا آیین هندو به هیچ روی ویژگی‌های ادیان یک پارچه را ندارد؛ نه بنیان‌گذار مشخّصی دارد، نه عقیده واحدی، و نه کتاب مقدس یگانه‌ای که همگان پذیرفته باشند. در این آیین حتّی قانون‌نامه اخلاقی یا یک نظام الهی واحد، و یا مفهوم یگانه‌ای از
خدا که محور باشد، وجود ندارد.
هندوییسم سنّتی است که شمار فراوانی از مواضع دینی بسیار متنوع را در بر می‌گیرد که در آن هم‌کیش‌های بومی کوچکی دیده می‌شود که فقط در چند روستا شناخته شده‌اند، و هم به فرقه‌های بزرگی چون آیین ویشنوه یا ویشنو، و آیین شیوه یا شیوا برمی‌خوریم که دارای میلیون‌ها پیرو، اسطوره‌شناسی‌های غنی، معابد، شمایل‌نگاری‌ها و الاهیات خاص خود هستند و هر یک از آنها را می‌توان در جای خود یک «دین» خواند.
با این اوصاف شاید بتوان
آیین هندو را دارای متنوع‌ترین گرایش‌ها و فرقه‌ها دانست؛ با این حال می‌توان از سه فرقه و مذهب اصلی یاد کرد: مذهب ویشْنویی، شیوایی، و شاکته‌ای. به هر روی این تنوع اعتقادی باعث شده که اصول اعتقادی مشترک میان مذاهب و فرقه‌های هندویی چندان زیاد نباشد. درباره منجی هم گرچه زمینه بحث آن در همه مذاهب هندو وجود دارد، این آموزه در مذهب ویشْنو نمود بیشتری یافته است و به همین دلیل ما هم در این مجال اندک تنها به بررسی آن در همین یک مذهب می‌پردازیم.
محور اصلی این
مذهب،
پرستش ویشْنو، به عنوان خدای متعال، و تنزلات او در زمین است. گرچه آموزه اَوَتارَه (تنزل خدا) را در دیگر مذاهب هندویی نیز می‌توان یافت، این مفهوم از آموزه‌های بنیادین ویشنوپرستان به شمار می‌رود. به اعتقاد آنان هر گاه آیین و دین به خطر می‌افتد، خداوند جایگاه آسمانی خویش را ترک و خود را به شکل و شمایلی زمینی متنزل می‌کند تا خطر را رفع، و دوباره
نظم را برقرار کند. در مجموع ده بار چنین تنزل‌هایی رخ می‌دهد که آخرین آنها «کلْکی» یا «کلْکین» نام دارد. در متون مقدس ویشنویی آمده است:
آنجا که نیکوکاری از رونق افتد و تبه‌کاری بالا گیرد، من در قالب تن مجسم می‌شوم و یا در میان مردم آیم تا از اساس
خیر نگهبانی کنم و بنیاد
شر بر افکنم. من در هر دور پیدا آیم تا آیین راستی برقرار سازم.
بررسی موضوع منجی موعود در آیین هندو، مانند هر دین دیگری، از بررسی چگونگی انعکاس این آموزه در متون مقدس و اصلی آغاز می‌شود. «می توان ادعا کرد که تنوع متون در هیچ دین و آیینی به‌اندازه متون هندیی نیست. در اینجا تنوع چشم‌گیری از لحاظ حجم، تعداد، زبان، موضوع و حتّی
حجیت و مقبولیت متون دیده می‌شود.
به‌طور معمول و سنّتی متون هندویی را به دو دسته شْروتی (شنیده شده) و سْمِرتی (در یاد آمده) تقسیم می‌کنند که دومی شرح و تفسیر اوّلی است. متون شْروتی شامل رْگ وِده، یجوروِده، سامَه وِده و اَتْهَروَه وِده، بْراهْمَنه‌ها، آرَنیکه‌ها و اوپَه نیشَدها است. متون سْمِرتی شامل شاسْتْره‌ها (یا قانون نامه‌ها) مانند مَنو سْمِرتی، حماسه‌ها مانند مَهابِهارَته، رامایانه و پورانه‌ها می‌باشد. پورانه‌ها نقش بیشتری در تکوین اندیشه منجی موعود هندویی داشته‌اند.»
بنابر متون هندویی ادوار جهان شامل چهار دوره است. آخرین دوره که «کلی یوگَه» نامیده می‌شود و مدّت آن ۴۳۲ هزار سال است، بدترین دوره به شمار می‌رود. در این دوره
فضیلت رخت بر می‌بندد و در این اوضاع و احوال مردم به دنبال راه نجات مناسب می‌گردند و چشم به راه نجات بخشی هستند که آنان را از این مهلکه نجات دهد. در اینجاست که آموزه نجات یا منجی موعود با آموزه اَوَتاره‌ها به هم می‌آمیزد و انسان‌ها را به صلاح و بهبود وضع جهان امیدوار می‌کند.
کلْکی آخرین تنزل خداوند در کلی یوگه (دوره آخر) خواهد آمد. در این دوره راستی و درست‌کاری از میان رفته و تنها یک چهارم آیین برقرار است. بنابراین یکی از وظایف کلْکی مبارزه با ناراستی‌ها و نادرستی‌هاست.
در پورانه‌ها آمده است: هر کس هر کجا باشد به دست کلْکی از پای در می‌آید، آنان که بی‌دین، آزمند، ریاکار، بدعت‌گذار و ستم‌کارند، و صدها و هزاران برهمنان مسلح گرداگرد او خواهند بود، «می‌توان ادعا کرد که تنوع متون در هیچ دین و آیینی به‌اندازه متون هندیی نیست. در اینجا تنوع چشم‌گیری از لحاظ حجم، تعداد، زبان، موضوع و حتّی
حجیت و مقبولیت متون دیده می‌شود. یک ارتش کامل اسب و فیل‌سوار و ارابه‌سوار پشت سر او خواهند بود.
در مهابهاراته نیز آمده است: او پادشاه خواهد بود و چرخاننده چرخ، پیروزمند از طریق قانون، او جهان پرآشوب را به سوی آرامش می‌برد. در حالی که برهمنان گرد او جمع می‌شوند، آن براهمه نسل تمام اجنبی‌های پست را در هرکجا که باشند برمی‌اندازند. «می‌توان ادعا کرد که تنوع متون در هیچ دین و آیینی به‌اندازه متون هندیی نیست. در اینجا تنوع چشم‌گیری از لحاظ حجم، تعداد، زبان، موضوع و حتّی حجیت و مقبولیت متون دیده می‌شود.
موعود هندویی به لحاظ ماهوی موعودی شخصی و نیز متعین است؛ چراکه انسانی با نام و نسب خانوادگی و حتّی محل تولد مشخّص است که قرن‌ها پیش از ظهور، ویژگی‌هایش را در متون ثبت کرده‌اند. این موعود شخصی به رغم این که با هیبتی انسانی پا بدین جهان می‌گذارد، دارای جنبه الوهی است؛ زیرا به باور هندوها او تنزل خدا و بلکه خود خداست.
بر پایه متون هندویی، وظیفه اصلی موعود برقراری و استقرار دَرْمه «میزان اخلاقی یا عدالت عامی که مراعاتش بر همه کس فرض است.»
است. وقتی که دَرْمه به‌طور کامل مستقر شود، جهان از دو حیث معنوی و اجتماعی به کمال نزدیک‌تر می‌شود. پس می‌توان منجی هندویی را هم‌زمان دارای دو کارکرد اجتماعی و معنوی دانست؛ امّا چنانکه دیدیم، بیشتر گزارش‌هایی که درباره فعالیت‌های کلکی داده‌اند، از سنخ امور اجتماعی، همچون برانداختن ریشه ظلم و فساد، نابود کردن تبه‌کاران و برپایی
عدل و
امنیت است. بنابراین نقش کلکی، دست‌کم در بیان متون دینی هندو، عمدتاً اجتماعی به نظر می‌آید.
درباره دامنه رسالت آن منجی نمی‌توان به آسانی اظهار نظر کرد. برخی متون از جهان شمولی رسالتش خبر می‌دهد؛ امّا بعضی دیگر چنین می‌نماید که رسالتش تنها قوم و ملت، یا پیروان آیینی خاص را در برمی‌گیرد. مثل فرازی از اَگْنی پورانه (از متون پورانه‌ای) که می‌گوید: «او قانون اخلاقی را در ورنه‌های چهارگانه به شیوه‌ای مناسب برقرار می‌سازد». از آنجا که قوانین «ورنه» یا طبقات اجتماعی از ویژگی‌های خاص آیین هندوست که بر اساس آن، افراد خارج از طبقات را «مَلِچَّه» (غیر آریایی، ناشریف) و حتّی
نجس (چَنْداله) می‌دانند، شاید بتوان گفت موعودباوری در آیین هندو، مانند خود این آیین، «قوم مدار» (آریایی محور) است و منجی موعود آن نیز، حتّی اگر در پی نجات جهانیان باشد، آن را بر محور ارزش‌های طبقاتی هندویی دنبال می‌کند؛ مگر آن که در مفهوم‌هایی مانند «هندو» و «آریایی» به تاویل دست بزنیم.
برخی بر این باورند که کلْکی، آرمانی جز احیای درمه و بازگرداندن عصر طلایی (کرِته یوگه) ندارد. بنابراین در زمره موعودهای «رو به گذشته» قرار می‌گیرد. امّا از زاویه‌ای دیگر می‌توان گفت آرمان موعود هندویی، هم رو به گذشته دارد و هم رو به آینده؛ زیرا در آیین هندو
تاریخ،
زمان و
حرکت،
جهان، دَوَرانی است. این دایره‌ها هر چند ممکن است نام‌های مختلف داشته باشد، ماهیتشان یکی است. در این نگرش، گذشته و آینده مفهوم مطلق خود را از دست می‌دهد، و تنها در صورتی معنا می‌دهد که آن را در نسبت با نقطه‌ای مفروض لحاظ کنیم. پس می‌توان گفت موعود هندویی نه رو به گذشته دارد و نه آینده.
از همین‌جا به این نتیجه نیز دست می‌یابیم که موعود هندویی دارای نوعی کارکرد کیهانی است. آرمان موعود هندویی، که همانا برقراری کامل درمه است، فقط با پایان یافتن یک دور تاریخ (یک مهایوگه) و بازگشتن به دوره نخست از ادوار چهارگانه تاریخ (کرِته یوگه) محقّق خواهد شد. آن اوضاع آرمانی، که شاید با کمی
تسامح بتوان آن را «بهشت زمینی» نام نهاد، جز با بازگشت تاریخ و مجموعه‌ای از تحولات کیهانی فراهم نمی‌گردد. بنابراین قیام و اقدام موعود هندویی با تغییراتی جدی در کل عالم همراه است و همین بس است تا موعود هندویی را در زمره موعودهای کیهانی و نیز به نوعی در میان موعودهای پایانی جای دهد.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «منجی در آیین هندو» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۱۳.
