گناه بودن سوءظن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سوءظن، حسد، افکار منفی، گناه، حرام.
پرسش: آیا افکار منفی مثل سوءظن، حسد و ... که یک آن در فکر شخص خطور می‌کند، گناه حساب می‌شود؟ درصورتی‌که شخص از لحاظ باطنی سعی در درست کردن خود دارد، این افکار منفی چه حکمی دارند؟ و با آن، چه باید کرد؟
پاسخ: بی‌تردید نمی‌توان مطلق گمان را بدون قیدوشرط، گناه و حرام دانست؛ مگر آن‌که در پیدایش آن، اراده شخص دخیل باشد و مقدماتش را با اراده و اختیار فراهم کند یا آن‌که به گمانش ترتیب اثر سوئی بدهد.
بی‌تردید نمی‌توان مطلق
گمان را بدون قیدوشرط،
گناه و
حرام دانست؛ زیرا خاطرات زودگذر و تصورات ذهنی در برخورد با حوادثی که در اطراف
انسان می‌گذرد، امری قهری و طبیعی و خارج از دایره
اختیار انسان است. این‌گونه خاطرات به هیچ وجه قابل اتصاف به خوب و بد اخلاقی یا حرام و غیر حرام شرعی و تکلیفی نیست؛ مگر آن‌که در پیدایش آن،
اراده شخص دخیل باشد و مقدماتش را با اراده و
اختیار فراهم کند یا آن‌که به گمانش ترتیب اثر سوئی بدهد؛ مثلاً با
تجسس در اسرار دیگران مقدمات پیدایش سوءظن را ایجاد کند یا آن‌که به صرف سوءظن، دیگران را متهم سازد. در این صورت، سوءظن به دایره اختیارات باز می‌گردد و دیگر یک پدیده قهری و طبیعی به حساب نمی‌آید؛ بنابراین از مقدمات سوءظن (مانند تجسس و گوش دادن به شایعات) باید پرهیز کرد و نیز در صورت بروز سوءظن باید آن را به فراموشی سپرد و از پی‌گیری و ترتیب اثر دوری جست.
نکته دیگری که یادآوری آن مفید به نظر می‌رسد، آن است که ترتیب اثر دادن به سوءظن به دو گونه است:
۱. ترتیب اثر قلبی که علمای
اخلاق از آن به «عقد القلب» تعبیر کرده‌اند؛
۲. ترتیب اثر دادن عملی که عملاً به صورت
تهمت و
غیبت یا تضییع حقوق دیگران تحقق می‌پذیرد.
ترتیب اثر قلبی آن است که انسان گمان خود را که در ابتدا یک تصور ساده و خاطره زودگذر بیش نیست، در ذهن بسپارد، پس آن را پرورش دهد و به صورت نوعی باور (عقد القلب) درآورد؛ به‌طوری‌که امر بر خودش نیز مشتبه شود و گمانش را به جای
یقین بگیرد و آثار
علم و یقین بر آن بار کند؛ مثلاً بگوید: حتماً فلانی این چنین ... است. در چنین وضعی انسان نسبت به دوستش بدگمان شده و حس اعتمادش سلب می‌گردد. این حالت، نوعی بیماری روحی و اخلاقی است که در صورت شمول و عمومیت، اساس
زندگی را متزلزل می‌کند و جامعه را به
فساد و تباهی می‌کشد.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «هرگاه گمان بردید، پیرامون آن جست‌وجو و تحقیق نکنید و هرگاه
حسد ورزیدید، آن را دنبال نکنید و هرگاه فال بد زدید (اعتنا نکرده)، کار خود را انجام دهید».
مرحوم
شهید ثانی (رحمة‌الله‌علیه) در این باره می‌فرماید: «همان‌گونه که بدگویی پشت سر انسان
مؤمن حرام است و کسی
حق ندارد در غیاب دیگری
بدگویی کند و بدی‌های او را به دیگران بازگو نماید، سوءظن و
حدیث نفس به آن نیز جایز نیست. (آن‌گاه می‌فرماید: ) مقصود از سوءظن عقد قلب است؛ به این معنی که انسان آنچه را که در ذهنش وارد شده است، بپذیرد و به آن معتقد باشد و
گناه وی را قطعی بداند؛ با این‌که در واقع برای او ثابت نشده است و تنها به صرف سوءظن او را محکوم کند و آبروی او را در میان مردم ببرد. این سوءظن گناه دارد و حرام است؛ اما خاطره‌های زودگذر را خدا می‌بخشد».
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) راه رفع این مرضی را این چنین بیان می‌دارد: «اذا ظَنَنْتَ فَلا تُحَقَّقْ»؛
هرگاه به کسی بدگمان شدی، آن را تصدیق مکن؛ یعنی به صرف گمان چیزی را باور مدار.
ترتیب اثر عملی، عبارت است از این‌که انسان گمان خود را یک واقعیت مسلم تلقی کرده و آثار واقع را بر آن بار کند؛ مثلاً
ظن خود را به صورت یک خبر قطعی بازگو نماید و دیگران را به صرف گمان، متهم و محکوم سازد. بدیهی است نتیجه این‌گونه برخورد جز
تهمت و غیبت و
هتک آبرو و تضییع حقوق افراد و جامعه چیز دیگر نمی‌تواند باشد. این قسم از صور سوءظن حرام مسلّم است.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «
خداوند خون و
مال و آبروی
مسلمان را محترم شمرده و سوءظن به مسلمانان را تحریم فرموده است.
انسان مجاهد که درصدد
اصلاح نفس خود برآمده و می‌خواهد
باطن را صفایی بدهد و از شیطان آن را خالی کند، باید زمام خیال را در دست بگیرد و نگذارد هر جایی که می‌خواهد پرواز کند و مانع شود از این‌که خیال‌های فاسدِ باطل (مثل سوءظن، حسد و...) برای او پیش آید و برعکس، همیشه
خیال خود را متوجه امور شریفه (مثل حسن ظن و ...) بکند.
این کار اگرچه اول قدری مشکل به نظر می‌رسد و
شیطان آن را به نظر بزرگ جلوه می‌دهد، ولی با قدری مراقبت و مواظبت کار آسانی می‌شود.
اکنون به برخی راهکارهای عملی اشاره می‌کنیم:
گوش و چشم، ورودی‌های
قلب هستند. باید نگهبان خوبی باشیم و از ورود افکار متفرقه مثل غیبت و ... جلوگیری کنید.
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «دل
کتاب دیده است».
از
اعمال و ظاهر کردن حسد و تحقیق در مورد سوءظن نسبت به دیگران خودداری کنیم.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «… اذا حَسَدتَ فلا تَبْغِ و اذا ظَننْتَ فلا تحقق».
هنگام خطور افکار شیطانی (مثل حسد، سوءظن، ...) یاد خدا و کلمه
لا اله الا الله را فراموش نکنیم.
و فی روایة حمران بن ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام): عن الوسوسه و ان کثرت، قال: «لا شیء فیها، تقول: لا اله الا الله».
از تجسس و دقت در کارهای دیگران که ربطی به امور
زندگی ما ندارد بپرهیزیم.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «از گمان دوری کنید؛ زیرا گمان دروغ ترین سخن است، به سخنان مردم گوش فرا ندهید و عیبشان را پی‌جویی نکنید».
کارهای دیگران را حمل بر صحت بکنیم و تا امکان دارد کار دیگران را به‌خوبی توجیه و تحلیل کنیم.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «برای گفتار و کرداری که از برادرت سر می‌زند، عذری بجوی و اگر نیافتی، عذری بتراش».
سعی کنیم بیشتر در رابطه با رفتار و اعمال خودمان دقت کنیم.
مرا پیر دانای مرشد شهاب ••• دو اندرز فرمود بر روی
آبیکی آن‌که بر خویش خوش‌بین مباش ••• دگر آن‌که بر خلق بدبین مباش
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «گناه بودن سوءظن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۰۷.
