• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

گزاره‌های قرآنی در ترجمه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: گزاره‌های قرآنی، ترجمه قرآن.

پرسش: برای ترجمه قرآن چه چیز را باید در گزاره‌های قرآنی (مانند اعتقادی، علمی، عملی و...) لحاظ کرد؟

پاسخ: در ترجمه باید اقسام گزاره‌های قرآنی را به دست آورد و هر یک از این گزاره‌ها را با عباراتی هماهنگ، با رعایت ضوابطی که ذکر کردیم، به زبان مقصد ترجمه کند.



یکی از مسائل پایه‌ای که باید مترجمان قرآن به آن توجه داشته باشند، نگاه دقیق و آگاهانه در زمینه ترجمه است. با توجه به تنوع گزاره‌ها و واژه‌های قرآنی، برداشت‌ها و ترجمه‌ها نیز متنوع خواهند شد. اگر نظری کلی بر آیات قرآن بیندازیم، با چهار نوع گزاره رو به رو خواهیم شد که به طور کوتاه عبارت‌اند از:

۱.۱ - گزاره‌های تبیینی

آیاتی را که ویژگی‌های پیام‌های دینی و پیام‌آور آن را مطرح می‌سازد، گزاره تبیینی می‌گویند و مقدمه ورود به قرآن می‌باشد؛ لذا بر سایر بخش‌ها مقدم است، در این گزاره‌ها، مسائلی مانند عربی بودن قرآن کریم، باطل‌ستیز و احسن الحدیث بودن آن آمده است؛ مثلاً آیه کریمه «اللَّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِیَ ...؛ خداوند بهترین سخن را نازل کرده‌، کتابی که آیاتش [در لطف و زیبایی و عمق و محتوا] همانند یک‌دیگر است‌؛ آیاتی مکرر دارد [با تکراری شوق‌انگیز] ...» از این دسته به شمار می‌آید.
مترجمان قرآن باید با توجه به مسئله تبیینی بودن این آیه شریفه، آن را ترجمه کنند تا معنای صحیحی ارائه شود.

۱.۱.۱ - دیدگاه علامه طباطبایی

مرحوم علامه طباطبایی و صاحب مجمع‌البیان با لحاظ این نکته، در شرح واژه «مثانی» فرموده‌اند: مثانی جمع «مثنیة» به معنای معطوف است، به این بیان که برخی آیات قرآن با شرح و بیان آیات دیگر، بدون آن‌که میانشان اختلافی باشد، بر هم عطف می‌شوند و با اجمال و تفصیل مکمل هم می‌گردند.
[۴] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۴، ص۴۹۴، دار احیاء التراث العربی.

علی‌رغم این بیان، بسیاری از مترجمان نکته مزبور را مورد توجه قرار نداده و در ترجمه این واژه دچار اشتباهاتی شده‌اند و «مثانی» را با تعبیراتی ناصحیح همچون «کتابی متشابه دوگانه»، «کتابی دو رو، دوباره و مکرر»، «کتابی متشابه و دو تا دو تا»، «کتابی متضمن وعد و وعید»، «کتابی همگون و مکرر» و... ترجمه کرده‌اند.

۱.۲ - گزاره‌های اعتقادی

این گزاره‌ها، آیات کلامی قرآن را شامل می‌شود که مترجمان باید آموزه‌های اعتقادی صحیح را در ترجمه این گزاره‌ها در نظر بگیرند. به عنوان مثال واژه «واسع» در جمله «وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ؛ و خدا دارای وسعت و داناست.» را غالب مترجمان قرآن با این تعبیرها ترجمه کرده‌اند: «گشایش‌دهنده»، «در فراخی‌بخش»، «وسعت‌بخش»، «فراخی‌دهنده»، «گشایشگر» و...حال آن که این‌ها نادرست است؛ زیرا «واسع» در این‌جا به معنای «وسیع» است، نه «وسعت‌دهنده».
بنابراین معنای مناسب این جمله چنین می‌شود: «و خدا دارای وسعت و داناست». اشتباهات مترجمان قرآن در گزاره‌های اعتقادی بسیار است و آنچه ذکر کردیم، نمونه‌ای از آن بود.

۱.۳ - گزاره‌های عملی

این گزاره‌ها آیاتی را شامل می‌شود که مسائل عملی همچون فقه، حقوق، اخلاق و... را بیان می‌کنند؛ چنان‌که هر گزاره‌ای را باید به زبان مناسب خودش به ترجمه درآورد. یک نمونه از گزاره‌های عملی، آیه «فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا؛ پس بر خاکی پاک تیمم کنید.» می‌باشد. یکی از مترجمان، این آیه را چنین ترجمه کرده است: «باید آهنگ خاک بلند پاکیزه‌ای کنید.» یا «باید به خاک بلند پاکی روی آورید».
چنان‌که می‌بینید این عبارت فقهی هیچ صورتِ گزاره‌های فقهی را ندارد؛ لذا ترجمه بهتر، آن است که بگوییم: «پس بر خاکی پاک تیمم کنید».
در ترجمه سایر گزاره‌های عملی (حقوقی، اخلاقی و...) نیز باید به همین صورت هماهنگی زبان ترجمه با نوع گزاره لحاظ شود.
مترجمی که می‌خواهد گزاره‌های علمی قرآن را ترجمه کند، این کار را باید با یک تفسیر علمی معتبر انجام دهد که دچار تفسیر به رأی نگردد؛ یعنی معنایی را برگزیند که:
اول آن‌ها را از مطالب قطعی علوم گرفته باشد، نه از قوانین متغیری که پس از مدتی احتمال نقض آن‌ها برود.
دوم باید با دلیل عقل پشتیبانی شود.
و سوم ‌آن معنا با ظاهر آیات قرآن چه از لحاظ لغوی و چه اصطلاحی هم‌خوانی داشته باشد.


برای مثال آیه «اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا...»؛ را بررسی می‌کنیم. مترجمان قرآن این آیه را به دو گونه ترجمه کرده‌اند:

۲.۱ - اول

خداوند همان کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آن‌ها را ببینید، برافراشت.

۲.۲ - دوم

خداوند همان کسی که آسمان‌ها را همان‌طور که می‌بینید، بدون ستون برافراشت.


در تفاسیر مربوط به این آیه نیز، هر دو نظریة فوق بیان شده است؛ اما مترجمی که می‌خواهد این آیه را ترجمه کند، باید شرایط ذیل را مراعات کند:

۳.۱ - اولاً

باید یک قاعده یقینی و حتمی تجربی یعنی قانون جاذبه زمین را مدنظر داشته باشد.

۳.۲ - ثانیاً

برای تطبیق این معنی بر آیه، باید ببیند که از نظر عقل مانعی وجود نداشته باشد.
در این باره نه تنها مانعی وجود ندارد، بلکه از لحاظ روایی مؤید نیز دارد و یکی از موارد اعجاز علمی قرآن به شمار می‌آید.

۳.۲.۱ - روایتی از امام رضا

علی بن ابراهیم از حسین بن خالد از امام رضا (علیه‌السلام) نقل می‌کند که حضرت (علیه‌السلام) فرمودند: «سبحان الله، مگر خداوند در قرآن نمی‌فرماید: بغیر عمد ترونها؟
راوی می‌گویدکه گفتم: آری.
حضرت فرمودند: پس ستون‌هایی وجود دارد؛ ولی شما آن‌ها را نمی‌بینید».
این مطلب که قبل از کشف قانون جاذبه مطرح شده است، مطلبی علمی را به طریقی اعجازگونه بیان می‌فرماید.
مترجم با لحاظ این نکته در پایان باید بنگرد که آیا این معنی با ظاهر واژه‌های آیه، هم‌خوانی دارد یا خیر و هنگامی به نتیجه مثبت رسید، ترجمه خود را انجام دهد.


در ترجمه باید اقسام گزاره‌های قرآنی را به دست آورد و هر یک از این گزاره‌ها را با عباراتی هماهنگ، با رعایت ضوابطی که ذکر کردیم، به زبان مقصد ترجمه کند.


۱. آشنایی با آموزش ترجمه قرآن، عبدالحسین برهانیان.
۲. کلیدهای آموزش ترجمه قرآن، ابوالفضل علامی.


۱. زمر/سوره۳۹، آیه۲۳.    
۲. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۹۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۷ ق، ذیل آیه.    
۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۸، ص۳۹۴، دار احیاء التراث العربی.    
۴. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۴، ص۴۹۴، دار احیاء التراث العربی.
۵. بقره/سوره۲، آیه۲۶۸.    
۶. بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.    
۷. بقره/سوره۲، آیه۲۴۷.    
۸. بقره/سوره۲، آیه۲۶۱.    
۹. آل عمران/سوره۳، آیه۷۳.    
۱۰. مائده/سوره۵، آیه۵۴.    
۱۱. نور/سوره۲۴، آیه۳۲.    
۱۲. نساء/سوره۴، آیه۴۳.    
۱۳. مائده/سوره۵، آیه۶.    
۱۴. رعد/سوره۱۳، آیه۲.    
۱۵. عیاشی، محمدبن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۰۳، تهران، مکتبة العلمیه الاسلامیه، بی‌تا.    
۱۶. فیض کاشانی، محمد، تفسیر صافی، ج ۶، ص ۵۴۸، مشهد، دارالمرتضی، بی‌تا.    
۱۷. حسینی بحرانی،‌ هاشم، البرهان، ج۳، ص۲۲۴، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۵ ق.    
۱۸. حویزی، عبدعلی، نورالثقلین، ج۵، ص۳۶۶، قم، مطبعة العلمیة، چاپ دوم، بی‌تا.    



سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «گزاره‌های قرآنی در ترجمه»،‌ تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۱.    



جعبه ابزار