واژه‌گزینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: واژه‌گزینی، ترجمه قرآن.
پرسش: هنر واژه‌گزینی در ترجمه قرآن چه مهارت‌هایی را می‌طلبد؟
پاسخ: واژه‌گزینی یا معادل‌یابی، آن است که «مترجم، عبارت متن اصلی را با موقعیتی مشابه در
زبان مقصد، مقایسه کند و مضمون آن عبارت را با لغت، اصطلاح یا تمثیلی متفاوت باز گوید؛ به‌طوری که ترجمه، همان تأثیری را در خواننده ایجاد کند که متن اصلی آن تأثیر را در خواننده ایجاد می‌کند».
واژه‌گزینی یا معادل‌یابی، آن است که «مترجم، عبارت متن اصلی را با موقعیتی مشابه در
زبان مقصد، مقایسه کند و مضمون آن عبارت را با لغت، اصطلاح یا تمثیلی متفاوت بازگوید؛ به‌طوری که ترجمه، همان تأثیری را در خواننده ایجاد کند که متن اصلی آن تأثیر را در خواننده ایجاد می‌کند». هیچ واژه‌ای در زبان مقصد معادل همانند کاملاً مطابقی ندارد. واژه‌های همانند مثل دسته کلیدی هستند که برخی از آنها به‌هیچ‌وجه در قفل نمی‌روند، پاره‌ای از آنها وارد قفل می‌شوند؛ اما کاری از آنها ساخته نیست و اندکی از آنها به‌راحتی درون قفل می‌لغزند و آن را باز می‌کنند. مترجم ماهر باید واژه‌های دسته سوم را از میان هزاران واژه زبان مقصد برگزیند، و آنها را در برابر واژه زبان مبدأ قرار دهد.
واژه‌گزینی اصول متعددی دارد که پاره‌ای از آنها را بیان می‌کنیم:
مترجم
قرآن در آنجا که به معنای واژه‌ای
علم اجمالی دارد، نباید به ذهنیات خود تکیه ورزد. واژه‌های زبان مبدأ طبعشان چنان است که همیشه به یک معنی نیستند. هر زبان آموزی در نخستین برخورد با واژه‌های زبان دوم، معنای اولیه و فراگیر واژه را فرا می‌گیرد، بنابراین طبیعی است هرگاه با آن واژه روبه‌رو شود، در هر مقام و زمانی سعی می‌کند معنای متداعی را به زور در گلوی واژه مبدأ بریزد. نتیجه این کار، ارائه ترجمه‌ای نارسا، پرغلط و نامفهوم می‌شود؛ بنابراین مترجم به
علم اجمالی خود نباید بسنده کند، بلکه باید پیوسته منابع و مآخذ لغوی، تفسیری و... را در پیش رو داشته باشد، تا هرجا احساس کرد، معنایی سر از فرمان باز می‌زند و در جای خود نمی‌نشیند، همت ورزد و معنایی برازنده از معانی گوناگون آن بیابد.
واژه‌ای که تعداد زیادی همانند دارد، باید اول نیک سنجیده شود و سبک و سنگین گردد اگر تمام آنها در جایگاه ما به کار می‌آمد، از میان آنها برترین‌ها را برگزید؛ اما اگر به کار نمی‌آمد، و همه معانی در جایگاه مورد نظر درست نمی‌باشند، در این حال باید به چند نکته توجه داشت:
گاه واژه در زبان مبدأ دارای معانی بسیاری است؛ به‌طوری‌که لباس زبان مقصد، بر اندام واژه کوتاه می‌آید، مگر معانی، همه با هم آورده شوند. در این صورت باید تمام معانی را برگرداند؛ مثلاً واژه «کُفُور»
دربردارنده دو معنای ناسپاسی و انکار در کنار هم است؛ بنابراین اگر آن را به یکی از آنها ترجمه کنند، نارسا خواهد شد.
در بیش‌تر موارد معانی متعدد واژه، مشترک لفظی است، به‌طوری‌که هر یک از آن معانی، به‌تنهایی می‌توانند ارائه شوند. در این صورت باید برای ترجمه تمام احتمالات را بررسی کنیم و آن‌گاه به تناسب
مقام و
سیاق، بهترین را برگزینیم. حال این بهترین نیز گاه می‌تواند مشترک لفظی باشد؛ مانند: ترجمه «انفسنا و انفسکم»
به «خویشانمان و خویشانتان» که واژه «خویش» مانند «نفس» دربردارنده هر دو معنای «خود» و «خویشاوند» است. و گاهی میان دو معنی در زبان مقصد، فرسنگ‌ها فاصله وجود دارد با کنکاش این واژه‌ها، نخست باید معانی گوناگون آنها را لحاظ کرد و آن‌گاه معنی صحیح را جای‌گزین کرد. البته باید توجه داشت لفظی که دارای معانی متعددی است، اگر یک
آیه به معنای خاصی به کار رفت، در موارد دیگر نیز حتماً به همان معنی نمی‌باشد؛ مانند: واژه «یقین» که گاه به معنای «قطع و اطمینان» است و گاه به معنای «
مرگ».
در ترجمه مطلوب ریشه‌یابی صحیح کلمات بسیار مهم است. گاه کج‌فهمی در تشیخص ریشه‌ها، ناسازگاری‌هایی پدید می‌آورد؛ مثلاً ریشه «هدنا» در «انا هدنا الیک»
را، اگر به غلط از «هدی، یهدی» پنداشتیم، ترجمه می‌شود: «ما به‌سوی تو
هدایت یافته‌ایم ...».
حال آن‌که این واژه از
خانواده «هاد، یهود» است؛ یعنی: «ما به‌سوی تو باز گشته‌ایم».
(و ترجمه‌های سیدرضا سراج، دهلوی، فیض الاسلام، کاویان‌پور، مجتبوی، مصباح‌زاده، پورجوادی، یاسری، مکارم شیرازی، شعرانی، اشرفی تبریزی و...).
واژه‌گزینی ترجمه‌ها در سه مرحله انجام می‌پذیرد که در اینجا به اختصار اشاره می‌کنی:
در این مرحله مترجم قرآن باید با تحلیل سازه‌ها و شناختی که از ساختارهای واژگانی و نحوی
زبان عربی و زبان مقصد دارد، معادل‌هایی مناسب را برگزیند. برابریابی ساختاری مترجم قرآن باید خود را در فضای ادبی
زبان قرآن قرار دهد و مجازها، استعاره‌ها، آرایه‌های ادبی و... را آن‌گونه که هست، درک کند و به زبان مقصد برگرداند.
در این سطح پیام و محتوای جمله در قالب زبان مقصد قرار می‌گیرد. معادل ساختاری بیش‌تر در مواردی است که مترجم می‌خواهد، ساختار ادبی متن مبدأ (قرآن) را به زبان مقصد منتقل کند؛ مانند: مجاز و استعاره‌ها؛ ولی معادل معنایی، فراتر از معادل ساختاری است و به عبارت دیگر، معادل ساختاری مکمل معادل معنایی است و در ترجمه قرآن هر دو باید لحاظ گردند.
با لحاظ برابر‌گذاری کنشی، مسائل فرامتنی مورد نظر قرآن نیز، در شریان ترجمه جریان می‌یابد و به‌وسیله آن در ترجمه
روح و نشاط می‌بخشد، یک نمونه از موارد این نوع برابر‌گذاری حفظ لحن آیات است. برقراری تعادل ترجمه‌ای در این مرحله کمی دشوار است؛ ولی انجام آن ترجمه را غنی می‌سازد. البته مترجم قرآن به‌هیچ‌وجه نباید حس شخصی خود نسبت به یک لفظ را، در برابریابی واژه‌ها دخالت دهد.
۱.
آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن، مسعود وکیل.
۲.
روش ترجمه آسان قرآن، ابوالفضل بهرامپور.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «واژه‌گزینی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۱.
