• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نقد قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: نقد قرآن، اعجاز قرآن، تحدی، مبارزه‌طلبی، عقل، وحی الهی، حق بودن قرآن، تعقل، تقلید، علم، عمل. آموزه‌های قرآن.

پرسش: آیا قرآن مجید قابل نقد عقلی و تجربی است؟

پاسخ: آن‌چه به‌طور اختصار می‌توان از منظر درون‌دینی و برون‌دینی بیان کرد، عبارت است از: أ. قرآن مجید کتابی است که خود حق محض است و در برابر تحریف، از عصمت برخوردار است، باطلی در او راه ندارد تا نقد شود؛ بلکه رفتار، گفتار، نوشتار دیگران و خود شخصیت‌ها را مورد نقد و نقادی قرار می‌دهد؛ ب. خود قرآن شریف دعوت به تحدی و مبارزه‌طلبی، مباهله و نقدپذیری می‌کند، منتها طبق شواهد تاریخی، در عمل کسی نتوانست با قرآن به مبارزه برخیزد؛ ج. عقل بشر به دلیل آن‌که در مقام علم و عمل معصوم نیست و دچار لغزش و خطا می‌شود و تحت تأثیر وهم و خیال از جهت نظر و شهوت و غضب از لحاظ عمل قرار می‌گیرد، نمی‌تواند قرآن مجید را که وحی الهی است و عزیز و نفوذناپذیر است، مورد نقد و نقادی قرار دهد؛ د. آموزه‌های قرآن هیچ تعارضی با عقل و علوم تجربی اثبات شده ندارند تا با آنها نقد شوند. بنابراین با برهان عقلی و یافته‌های تجربی نمی‌توان قرآن مجید را که وحی محض، نور محض، عزیز و نفوذناپذیر، جهانی و جاودانه و ... است، نقد کرد و ارزش جایگاه آن را مورد نقادی قرار داد.



در جواب این سؤال باید گفت: این سؤال از دو منظر و دو محور قابل بررسی است.

۱. آیا هیچ برهان عقلی به ابطال همه یا بخشی از معارف قرآن وجود دارد یا خیر؟
۲. آیا هیچ مطلب علمی (به معنای تجربی) به ابطال دیدگاه‌های قرآنی وجود دارد؟
پس از دو منظر درون‌دینی و برون‌دینی می‌توان به این سؤال پاسخ داد.


نقد در لغت به معنای آشکار کردن عیب کلام،
[۱] لغت‌نامه دهخدا، ج ۴۷.
برگزیدن و ارزیابی کردن،
[۲] امامی، نصرالله، مبانی و روش‌های نقد ادبی، ص ۱۱۱۲، ۱۳۷۷.
تشخیص خوب از بد،
[۳] رهگذر، رضا، بیایید ماهیگیری بیاموزیم، قم، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶.
شناخت محاسن و معایب کلام،
[۴] زرین‌کوب، عبدالحسین، آشنایی با نقد ادبی، ص ۲۲، تهران، انتشارات مهارت، چاپ چهارم، ۱۳۶۷.
نکوهش و ... آمده است.


در اصطلاح نقد یعنی شناخت ارزش و جایگاه یک پدیده یا اثر.
[۵] حسین، ابوالقاسم، (ژرفا)، بر ساحل سخن، ص ۳۱، قم، معارف امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۷.



با توجه به تعریف لغوی و اصطلاحی، آیا قرآن قابل نقد عقلی یا تجربی است و یا خیر؟


از منظر درون‌دینی قرآن مجید خود را حق محض می‌داند و هیچ باطلی در او راه ندارد:

«وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ...»؛ «به تحقیق (قرآن) کتابی است گرامی، نه باطل گذشته به آن دست یابد و نه آینده چراکه از جانب حکیم شایسته ستایش نازل شده است». آیات گوناگون دیگری همین مضمون را می‌رساند.

۵.۱ - نقادی کردن قرآن

قرآن مجید نقادی کردن، مناظره کردن، موشکافی کردن و ریشه‌یابی کردن و شکوفا کردن اندیشه بشریت را در تمام اعصار و امصار می‌پذیرد، که در سوره نحل می‌فرماید:

«ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ»؛ «با فرزانگی و اندرزی نیکو به راه پروردگارت بخوان و با بهترین طریق با آن‌ها مباحثه کن، پروردگار گمراهان و هدایت‌شدگان طریقش را بهتر می‌شناسد».

۵.۲ - دعوت به تحدی

قرآن دعوت به «تحدی» و «مبارزه‌طلبی» و نقد کردن می‌نماید.

ــ در سوره یونس می‌فرماید: «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ»؛ «یا می‌گویند: به دروغ آن را به خدا نسبت می‌دهد.» بگو: «اگر راست می‌گویید غیر از خدا هرکس را می‌توانید بخوانید و یک سوره همانند آن بیاورید».

ــ در سورة بقره، آیه ۲۳ («وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ») هم به همین مضمون آیه‌ای آمده است که دعوت به تحدی می‌کند.

ــ در سوره هود می‌فرماید: «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ»؛ «یا می‌گویند: این قرآن را از خود بافته و به خدا نسبت داده است.» بگو: «اگر راست می‌گویید شما هم ده سورة به هم بافته مانند آن بیاورید و غیر از خدا هرکه را بخواهید می‌توانید به یاری بطلبید».

ــ در سورة اِسراء می‌فرماید: «بگو: اگر جن و انس گرد آیند که مانند این قرآن را بیاورند هرگز نتوانند نظیرش را بیاورند؛ هرچند که یک‌دیگر را یاری دهند».

از آن‌جایی که قرآن مجید برای همه بشریت در همه اعصار و قرون به‌عنوان معجزه مطرح است. تحدی آن نیز که سند حقانیت و دلیل اعجاز آن است، علیت و دوام دارد. قرآن مجید کتاب تحقیق محور است و تفکرآفرین. همواره همه مردم را به تعقل، و تحقیق دعوت می‌کند تا از «تقلید» در اصول دین دست بردارند و به تحقیق بگرایند. اگر عوام مردم در مسائل دینی مقلد هستند. این تقلیدشان باید به تحقیق منتهی گردد، باید تقلید خود را با عقل درونی، برهانی کنند و بدانند که از چه کسی تقلید می‌کنند.
[۱۰] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۳۳، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.


۵.۳ - اعجاز بودن قرآن

قرآن کریم از همه جهات اعجاز است، چه از نظر فصاحت و بلاغت و چه از نظر انجام و هماهنگی آیات، چه از جنبة اخبار غیبی، و چه از جهت معارف و محتوای حقوقی، سیاسی، و...، و چه از حیث آورنده آن که درس نخوانده است. از این جهت آنانی که به فکر مبارزه با قرآن بودند، هیچ‌گاه نتوانستند با آن مبارزه کنند و مثل آن را بیاورند.
[۱۱] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۳۴، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.


۵.۴ - حق بودن قرآن

بنابراین قرآن کریم قابل نقد نیست و سراسر حق و مطابق با واقع است. در کتب روایی و تاریخی آمده است که مشرکان و منکران رسالت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله تحدی خدای سبحان را پذیرفتند و درصدد مبارزه و مثل آوردن برای قرآن و سوره‌های آن برآمدند و مدت‌ها فصیحان و بلیغان آن کوشیدند و عده‌ای در کنار کعبه با یک‌دیگر هم‌پیمان شدند که در مدت یک‌ سال، تمام قرآن یا بخشی از سوره آن را نقض کنند؛ ولی از آوردن یک سوره کوچک نیز عاجز ماندند و این جا بود که زبان به تهمت گشودند و نسبت سحر و افترا به پیامبر دادند.
[۱۲] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۷۴، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.


۵.۵ - ناتوانی عقل از درک وحی الهی

آنان که اهل دانش و خرد هستند، وحی الهی و ضرورت آن را درک می‌کنند، ولی عده‌ای در برابر آن مقاومت کرده، به مبارزه می‌پردازند و برای خاموش کردن چراغ وحی می‌کوشند. وحی الهی از آن‌جا که با معیار و میزان حق و عقل همراه است، خردمندان و عالمان از آن بهره می‌برند و جاهلان کافر، قرآن را که وحی الهی است، اسطوره می‌پندارند؛ زیرا که توانایی فهم و ادراک معارف آن را ندارند.
[۱۳] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۷۴، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.


۵.۶ - نور بودن قرآن کریم

خداوند سبحان در برخی آیات کریم، قرآن را نور و کتاب روشن معرفی کرده است؛ کتاب نوری که انسان را به‌وسیلة آن از ظلمت‌ها بیرون می‌آورد و به‌سوی نور خود هدایت می‌کند: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً». خاصیت نور آن است که در ذات و گوهر خود ظاهر و روشن باشد و از نظر اثر بیرونی هم، مُظْهِر و روشن‌کننده غیرش باشد. پس قرآن کریم در عین این‌که کتاب هدایت است، کتاب نور نیز است.


اما از منظر برون دینی و مباحث تطبیقی نیز تاکنون (بر‌اساس شواهد تاریخی) هیچ‌یک از دیدگاه‌های قرآنی ابطال نشده؛ بلکه برعکس موارد فراوانی در تأیید دیدگاه‌های مختلف قرآنی از جنبه‌های مختلف (اختبار غیبی، مطالب علمی و...) مطرح شده است و تا به حال کسی نتوانست با تحدی قرآن مبارزه کند و یا نقدی را بر آن وارد سازد که همه‌پسند و همراه با برهان تجربی و علمی باشد. به خاطر این ناتوانی، دشمنان قدیمی و منکران وحی انواع تهمت‌ها را به رسول خدا و قرآن مجید می‌زدند.


آن‌چه به‌طور اختصار می‌توان از منظر درون‌دینی و برون‌دینی، بیان کرد، عبارت است از:

۷.۱ - اول

قرآن مجید کتابی است که خود حق محض است و در برابر تحریف، از عصمت برخوردار است، باطلی در او راه ندارد تا نقد شود؛ بلکه رفتار، گفتار، نوشتار دیگران و خود [[|شخصیت‌شخصیت‌ها]] را مورد نقد و نقادی قرار می‌دهد.

۷.۲ - دوم

خود قرآن شریف دعوت به تحدی و مبارزه‌طلبی، مباهله و نقدپذیری می‌کند، منتها طبق شواهد تاریخی، در عمل کسی نتوانست با قرآن به مبارزه برخیزد.

۷.۳ - سوم

عقل بشر به دلیل آن‌که در مقام علم و عمل معصوم نیست و دچار لغزش و خطا می‌شود و تحت تأثیر وهم و خیال از جهت نظر و شهوت و غضب از لحاظ عمل قرار می‌گیرد،
[۱۵] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۳۰۶، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
نمی‌تواند قرآن مجید را که وحی الهی است و عزیز و نفوذناپذیر است، مورد نقد و نقادی قرار دهد.

۷.۴ - چهارم

آموزه‌های قرآن هیچ تعارضی با عقل و علوم تجربی اثبات شده ندارند تا با آنها نقد شوند. بنابراین با برهان عقلی و یافته‌های تجربی نمی‌توان قرآن مجید را که وحی محض، نور محض، عزیز و نفوذناپذیر، جهانی و جاودانه و ... است، نقد کرد و ارزش جایگاه آن را مورد نقادی قرار داد.


۱. لغت‌نامه دهخدا، ج ۴۷.
۲. امامی، نصرالله، مبانی و روش‌های نقد ادبی، ص ۱۱۱۲، ۱۳۷۷.
۳. رهگذر، رضا، بیایید ماهیگیری بیاموزیم، قم، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶.
۴. زرین‌کوب، عبدالحسین، آشنایی با نقد ادبی، ص ۲۲، تهران، انتشارات مهارت، چاپ چهارم، ۱۳۶۷.
۵. حسین، ابوالقاسم، (ژرفا)، بر ساحل سخن، ص ۳۱، قم، معارف امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۷.
۶. فصلت (۴۱)، آیه ۴۰ و ۴۱.    
۷. نحل (۱۶)، آیه ۱۲۵.    
۸. یونس (۱۰)، آیه ۳۸.    
۹. هود (۱۱)، آیه ۱۳.    
۱۰. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۳۳، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
۱۱. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۳۴، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
۱۲. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۷۴، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
۱۳. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۱۷۴، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.
۱۴. نساء (۴)، آیه ۱۷۴.    
۱۵. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، ص ۳۰۶، ج ۱، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸.



سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نقد قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۱۹.    



جعبه ابزار