• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نسخ سنت توسط قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: نسخ، قرآن، سنت، دلیل شرعی، حکم شرعی.

پرسش: مراد از نسخ سنت توسط قرآن چیست؟

پاسخ اجمالی: نسخ از جمله مسائل مهم در حوزه‌ فهم قرآن و سنت است. در منابع دینی برای نسخ اقسامی ذکر شده است که مورد مناقشه‌ میان دانشمندان اسلامی است از جمله‌ این اقسام نسخ سنت به وسیله قرآن است. نسخ سنت به قرآن به این معنا است که حکم مبتنی بر سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با آمدن آیه‌ای که متضمن دستوری جدید است، برداشته شده، و حکم جدید جایگزین آن می‌گردید.



نسخ از جمله مسائل مهم و کلیدی فهم قرآن و سنت است که در منابع تفسیری، علوم قرآنی، کلام و ... به آن پرداخته شده، و مورد عنایت عالمان اسلامی بوده است. برای نسخ تعاریف متعددی ارائه شده است که در یک جمع‌بندی می‌توان چنین گفت: برداشتن حکم شرعی ثابت با دلیل شرعی به وسیله‌ حکم شرعی دیگر. به عبارت دیگر، می‌توان گفت: نسخ در حقیقت برداشته شدن حکمی از احکام ثابت دینی، یا سپری شده وقت و مدت آن حکم است‌.
[۲] جمیل حمود، محمد، الفوائد البهیة فی شرح عقائد الامامیة، ج‌۱، ص۳۶۳، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
[۵] دغیم‌، سمیح و دیگران، موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی، ج‌۲، ص۱۳۷۰-۱۳۷۲، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون‌، چاپ اول، ۱۹۹۸م.

گفتنی است که قرآن و سنت از مهم‌ترین مصادر تشریع در اسلام است که احکام شریعت براساس این دو منبع استوار است. در صدر اسلام گاه با احکامی مواجه می‌شویم که در دوره‌ای مورد عمل واقع گردیده و در زمانی دیگر ترک شده، ‌ یا منسوخ گردیدند که در ادامه به نمونه‌هایی از آن اشاره خواهیم کرد. وجود نسخ در اسلام از امور مسلم است و در این زمینه تالیفات فراوانی دیده می‌شود که به موضوع نسخ، گونه‌های نسخ، مصادیق و مسائل پیرامون آن در شریعت پرداخته‌اند. در حقیقت ثبوت نسخ در شریعت محمّدیه از مسلّمات است که در این زمینه می‌توان از کتاب ناسخ و منسوخ ابوبکر نحاس نام برد که وی ۱۳۸ مورد نسخ را در قرآن نشان داده است.
[۶] ر.ک: هروی، قاسم بن سلام، الناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، محقق، مدیفر، محمد بن صالح‌، ریاض، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
[۷] نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم، بی‌تا.



غالباً در منابع تفسیری و علوم قرآنی و غیره برای نسخ چهارگونه ذکر نموده‌اند: ۱. نسخ قرآن به قرآن، ۲.نسخ سنت به سنت، ۳.نسخ سنت به قرآن، ۴.نسخ قرآن به سنت.
از این اقسام چهارگانه نسخ قسم چهارم مورد مناقشه است. برخی از علمای اسلام نسخ قرآن به سنت را نپذیرفته و برخی آن‌را جایز دانسته‌اند. در این میان کسانی نیز وجود دارند که علاوه بر عدم پذیرش نسخ قرآن به سنت، نسخ سنت به قرآن را نیز جایز نشمرده‌اند.
[۸] نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم‌، ص۲۶۲-۲۶۴، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم.
[۱۰] بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور‌، ج‌۷، ص۵۶۲، محقق، مهدی، عبدالرزاق غالب، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‌، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
[۱۱] بغدادی، عبد‌القاهر، اصول الایمان، ص۱۸۱، تحقیق، ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۴۲۴ق.
[۱۲] ابن‌عطیة، جمیل حمود، ابهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ج‌۱، ص۳۸۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.



نسخ سنت به قرآن، به این معنا است که حکم مبتنی بر سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با آمدن آیه‌ای که متضمن دستوری جدید است برداشته شده و حکم جدید جایگزین آن می‌گردید. مانند نماز خواندن مسلمانان در صدر اسلام به سمت بیت المقدس، به دلیل آن‌که آیه‌ای در قرآن در بدو امر برای قبله‌ مسلمانان دستوری نداده، مسلمانان تا مدتی مانند یهودیان به سوی بیت‌المقدس نماز می‌خواندند و این سنت تا مدتی جریان داشت، تا این‌که قرآن کریم به دلیل انتقادها و بهانه‌جوی‌های کافران و مشرکان دستور نماز خواندن به سوی مکه را ابلاغ نمود و سنت نماز خواندن به سوی قبله‌ یهود منسوخ گردید.
[۱۴] زرقانی، محمد عبدالعظیم‌، الناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، ص۱۹.

از دیگر مصادیق نسخ سنت به قرآن که برخی از تفاسیر از آن یاد کرده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
روزه گرفتن روز عاشورا و سه روز از هر ماه در ابتدای امر سنت بود که پس از چندی با آیه‌ کریمه‌ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی‌ وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه....» ، نسخ شد و روزه گرفتن ماه رمضان واجب گردید.
[۱۸] واحدی، علی بن احمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، ج‌۱، ص۲۶۲، محقق، زفیتی، محمد حسن ابوالعزم‌، مصر، لجنة احیاء التراث الاسلامی‌، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

• موضوع همبستری با زنان در ماه رمضان نیز از جمله مواردی از نسخ سنت با قرآن است که می‌توان به آن اشاره کرد. از آن‌جا که سنت حرمت همبستری در ماه مبارک رمضان مشکلاتی را فراروی مسلمانان قرار داده بود، خداوند تبارک و تعالی با آیه‌ مبارکه‌ «اُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ اِلی‌ نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ اَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ اَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ اَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُم»، این سنت را نسخ نمود.
•از دیگر نمونه‌ها مسئله‌ فرزندخواندگی است که در دوران جاهلیت و اسلام معمول بود و با آیه‌ شریفه‌ «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ اَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ»، نسخ گردید.
[۲۷] حفنی، عبدالمنعم‌، موسوعة القرآن العظیم، ج‌۲، ص۲۰۵۳، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ اول، ۲۰۰۴م.

•از دیگر مواردی که گفته شده است در آن نسخ اتفاق افتاد، موضوع برگرداندن زنان ملحق شده به مسلمانان به قریش بود. طبق پیمانی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با مشرکان در «حدیبیه» امضا نمود، یکی از مفاد آن برگرداندن کسانی بود که از مکه به مسلمانان می‌پیوستند. نزول آیه‌ مبارکه‌: «فَلا تَرْجِعُوهُنَّ اِلَی الْکُفَّار»، به این تعهد پایان داد.


۱. ر.ک:خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص۲۷۷، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی‌، بی‌تا.    
۲. جمیل حمود، محمد، الفوائد البهیة فی شرح عقائد الامامیة، ج‌۱، ص۳۶۳، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
۳. سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج‌۲، ص۲۳۰، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.    
۴. معرفت، محمد‌هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج‌۲، ص۲۷۵، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.    
۵. دغیم‌، سمیح و دیگران، موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی، ج‌۲، ص۱۳۷۰-۱۳۷۲، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون‌، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
۶. ر.ک: هروی، قاسم بن سلام، الناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، محقق، مدیفر، محمد بن صالح‌، ریاض، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
۷. نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم، بی‌تا.
۸. نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم‌، ص۲۶۲-۲۶۴، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم.
۹. سیدمرتضی، علی بن حسین، نفائس التاویل، ج‌۱، ص۲۰۱، مصحح، موسوی، مجتبی احمد، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات‌، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.    
۱۰. بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور‌، ج‌۷، ص۵۶۲، محقق، مهدی، عبدالرزاق غالب، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‌، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
۱۱. بغدادی، عبد‌القاهر، اصول الایمان، ص۱۸۱، تحقیق، ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۴۲۴ق.
۱۲. ابن‌عطیة، جمیل حمود، ابهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ج‌۱، ص۳۸۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
۱۳. مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ج‌۱، ص۴۱۳، قم، مدرسة امام علی (علیه‌السّلام)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.    
۱۴. زرقانی، محمد عبدالعظیم‌، الناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، ص۱۹.
۱۵. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج‌۲، ص۲۴۴، لبنان، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.    
۱۶. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۱۷. طباطبائی، محمد‌حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۲، ص۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.    
۱۸. واحدی، علی بن احمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، ج‌۱، ص۲۶۲، محقق، زفیتی، محمد حسن ابوالعزم‌، مصر، لجنة احیاء التراث الاسلامی‌، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
۱۹. قیسی، مکی بن حموش، الهدایة الی بلوغ النهایة، ج‌۱، ص۵۸۴، امارات، جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی‌، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.    
۲۰. بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.    
۲۱. حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی، تفسیر روح البیان، ج‌۱، ص۲۹۹، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.    
۲۲. جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن‌، ج‌۱، ص۲۸۸، محقق:قمحاوی، محمد صادق، لبنان، دار احیاء التراث العربی‌، چاپ اول، ۱۴۰۵ق‌.    
۲۳. مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ج‌۱، ص۵۳۶.    
۲۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۵.    
۲۵. نحاس، احمد بن محمد، کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، ص۲۰۶.    
۲۶. زحیلی، وهبة بن مصطفی‌، التفسیر الوسیط، ج‌۳، ص۲۰۷۲، دمشق، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.    
۲۷. حفنی، عبدالمنعم‌، موسوعة القرآن العظیم، ج‌۲، ص۲۰۵۳، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ اول، ۲۰۰۴م.
۲۸. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۰.    
۲۹. سید‌مرتضی، علی بن حسین، نفائس التاویل، ج‌۱، ص۲۰۱.    
۳۰. طباطبائی، محمد‌حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۹، ص۲۴۰.    



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «نسخ سنت توسط قرآن» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۹/۲۲.    


رده‌های این صفحه : علوم قرآنی | مباحث قرآنی | نسخ در قرآن




جعبه ابزار