نخستین آیه یا سوره نازل شده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: سوره،
علوم قرآنی.
پرسش: نخستین
آیه یا
سوره نازل شده چیست؟
در باره نخستین آیه یا سوره نازل شده دیدگاه‌هایی وجود دارد که از این میان سه دیدگاه شایان توجه‌اند:
مشهور مفسران و دانشوران
علوم قرآنی،
پنج آیه نخست
سوره علق را که نزول آنها مقارن آغاز
بعثت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده، نخستین
وحی الهی برشمرده‌اند و به شماری از احادیث استناد کرده‌اند؛
از جمله در حدیثی از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است که:
اَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اقرَاْ بِاسْمِ رَبِّکَ)، وآخِرُهُ: (اِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ...).
نخستین سوره‌ای که بر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرود آمد،
[این بود
]: (به نام
خداوند رحمتگر مهربان. بخوان به نام پروردگارت). و واپسین سوره‌ای که فرود آمد، این بود: (آن گاه که یاری خدا فرا رسید).
این روایت از
امام رضا (علیه‌السّلام) به نقل از پدرش،
موسی بن جعفر (علیه‌السلام)، از امام صادق (علیه‌السّلام) نیز گزارش شده است. در
تفسیر القمی روایتی با همین مضمون از
امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده است.
البته در این که نخستین وحی قرآنی چند آیه اول سوره علق است یا همه سوره، اختلاف است. برخی با توجه به سیاق آیات سوره علق، نزول تمام این سوره را یکباره دانسته‌اند.
برخی با استناد به حدیث
ابوسلمه از
جابر بن عبد اللَّه،
سوره مدثّر را نخستین سوره نازل شده معرفی کرده‌اند، در حالی که این حدیث منافاتی با نزول چند آیه از سوره علق پیش از این سوره ندارد؛
زیرا در متن حدیث هیچ‌گونه اشاره‌ای به این نشده که نخستین وحی قرآنی آیات نخست این سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین بوده است. شاید هم این حدیث به اولین نزول پس از
ایام فَتْرت (دوره انقطاع وحی
اشاره داشته باشد. شاهدِ این مدعا حدیث دیگری از جابر بن عبد اللَّه است که بر اساس آن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از فترت وحی سخن گفته است.
گروه سوم، نخستین سوره نازل شده را
فاتحه می‌دانند.
به نقل از
زمخشری بیشتر مفسران معتقدند که سوره فاتحه نخستین سوره نازل شده است.
طبرسی و
واحدی نیشابوری با استناد به روایاتی این قول را پذیرفته‌اند. افزون بر این، بر پایه برخی روایات،
جبرئیل در نخستین
روز بعثت،
نماز و
وضو را طبق
آیین اسلام به پیامبر تعلیم داد
و آن حضرت از آغاز با گروه کوچک یاران خود (
علی، جعفر، زید و
خدیجه) به همان روش نماز می‌گزارد
که لازمه آن، مقرون بودن بعثت با نزول
سوره حمد است. به نقل از
سیوطی هرگز زمانی نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحة الکتاب باشد.
روایت «لا صَلاةَ الّا بِفاتِحَةِ الکِتابِ؛
نمازی جز به فاتحة الکتاب بر پا نمی‌شود» مؤیّد همین گزارش است.
در نگاهی کلی به این سه دیدگاه، شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که نزول سه یا پنج آیه از آغاز
سوره علق با آغاز
بعثت مقارن بوده است، سپس چند آیه از ابتدای
سوره مدثّر نازل شده است؛
ولی نخستین سوره کاملِ فرود آمده بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، سوره حمد است
که «
فاتحة الکتاب» خوانده می‌شود.
همچنین می‌توان گفت که در هر صورت نخستین آیه‌ای که بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده، «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» است؛
زیرا همه سوره‌های
قرآن به جز برائت با این آیه آغاز می‌شوند و
شیعه معتقد است که «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» در هر سوره جزو آن سوره و آیه‌ای مستقل است.
اما روایت منقول از
امام علی (علیه‌السّلام) که در آن نخستین وحی قرآنی، آیه ۱۵۱
انعام دانسته شده،
از چند جهت اشکال دارد، از جمله این که به نقل از
ابن عباس و دیگران، سوره انعام از سوره‌هایی است که همه آن، یکجا نازل شده است.
دوم این که بر پایه روایت دیگری از ابن عباس، آیه ۱۵۱ از سوره انعام، مدنی است.
سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «نخستین آیه یا سوره نازل شده»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۰.
