منابع روان‌شناسی اسلامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: روان‌شناسی، روان‌شناسی اسلامی، علم‌النفس فلسفی.
پرسش: به دانشگاه و علوم حوزوی علاقه‌مندم می‌خواستم در راستای رشته دانشگاهی خودم یعنی روان‌شناسی سیر مطالعاتی گسترده و وسیعی در زمینه روان‌شناسی اسلامی (علم‌النفس فلسفی ...) داشته باشم، منابع معرفی کنید.
پاسخ:
«
روان‌شناسی» به معنای مطلق یک رشته علمی تجربی است. تمایز اساسی این
علم از مباحث فلسفی و دینی درباره روان انسان، در روش تجربی آن است؛ یعنی
فلسفه و
دین نیز به مسئله روان پرداخته است؛ اما از روزی که شناخت ذهن و روان انسان با
روش تجربی شروع شد، «روان‌شناسی علمی» شکل گرفت. بنابراین باید تمایز این واژه با سه اصطلاح دیگر روشن شود.
تمایز اساسی روان‌شناسی علمی از
علم‌النفس فلسفی در روش آن است.
روان‌شناسی علمی با روش تجربی و علم‌النفس فلسفی با
روش عقلی به
مطالعه روان انسان می‌پردازد؛ البته موضوعاتی که در
علم‌النفس مطرح می‌شوند نیز، متفاوت از موضوعات مطرح در روان‌شناسی علمی است؛ به عنوان مثال، در علم‌النفس مباحث مربوط به نفس،
وحدت نفس،
تعدد نفس،
قوای نفس،
تجرد نفس، کیفیت ارتباط نفس و بدن،
روح،
عقل،
خواب مطرح می‌شوند؛ اما در روان‌شناسی علمی این‌گونه مباحث مورد بحث قرار نمی‌گیرند.
روان‌شناسی دین، شاخه‌ای در درون روان‌شناسی علمی است که با همان مبانی و اصول روان‌شناسی علمی تجربی به مطالعه
اعمال و باورهای دینی می‌پردازد. منظورش از دین نیز عام است و همه
ادیان را شامل می‌شود. به عبارت دیگر، روان‌شناسی دین، گرایشی از روان‌شناسی است؛ همان‌طور که روان‌شناسی
شخصیت، روان‌شناسی مرضی، روان‌شناسی اجتماعی، روان‌شناسی بالینی و... شاخه‌هایی از روان‌شناسی علمی هستند.
همان‌طور که ذکر شد، روان‌شناسی دین، شاخه‌ای از روان‌شناسی است که با رویکرد روان‌شناسی، باورها و
مناسک دینی را مورد مطالعه قرار می‌دهد؛ اما روان‌شناسی اسلامی، شاخه‌ای از علوم اسلامی است که با رویکرد دینی به مسائل روان‌شناسی می‌پردازد. روان‌شناسی علمی براساس پیش‌فرض‌ها و اصولی شکل گرفته است که با مبانی اسلامی سازگاری ندارند؛ لذا دانشمندان مسلمان تأسیس یک علم روان‌شناسی بر پایه مبانی
اسلام را ضروری دانسته‌اند. در این علم جدید پیش‌فرض‌های
جهان‌شناسی،
انسان‌شناسی و
معرفت‌شناسی اسلامی در مدنظر قرار می‌گیرد. هم‌چنین اهداف و کاربردهای مورد نظر اسلام در آن لحاظ می‌گردد؛ اما این رشته علمی جدید هنوز به عنوان یک نهال نوپاست. نظریه‌پردازان نیز مسیرها و مراحل مختلفی را برای تحقق آن مطرح کرده‌اند. بنابراین روان‌شناسی اسلامی چیز متفاوت از روان‌شناسی علمی، روان‌شناسی دین و علم‌النفس فلسفی است.
از آن‌جا که درخواست اصلی سؤال‌کننده، درخواست منابع در زمینه روان‌شناسی اسلامی و علم‌النفس فلسفی است. ادامه مطلب را به ارائه این منابع پرداخته و متذکر می‌شویم کتاب‌ها و مقالاتی را که در زمینه روان‌شناسی اسلامی نوشته شده‌اند، می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.
دسته چهارم آثار مربوط به علم‌النفس فلسفی می‌شود:
دسته اول، کتاب‌ها و مقالاتی هستند که مباحث کلی روان‌شناسی اسلامی را مطرح کرده‌اند و عمدتاً شامل بحث‌های نظری از روان‌شناسی اسلامی می‌باشند:
۱. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،
نگاهی به روان‌شناسی اسلامی، (۱۳۸۸، زیر چاپ).
شاید این
کتاب جامع‌ترین اثر در زمینه روان‌شناسی اسلامی باشد که با یک نگاه جامع و طرح دیدگاه‌های مختلف به روان‌شناسی اسلامی پرداخته است. در این کتاب مسائلی از قبیل ضرورت، تعریف، ماهیت، موضوع، مسائل، مبانی، مراحل، مقتضیات، موانع و کارهای انجام‌شده در زمینه روان‌شناسی اسلامی مطرح شده‌اند.
۲. آل‌اسحاق، محمد،
اسلام و روان‌شناسی، قم، نشر محمد آل‌اسحاق خویی، ۱۳۶۹.
۳. باقری، خسرو، اسکندری، حسین، خسروی، زهره، اکبری، مسلم، (۱۳۷۴) ب. پیش‌فرض‌های روان‌شناسی اسلامی ۱، فصل‌نامه حوزه و دانشگاه، سال دوم، شماره ۵، ص۲۵-۳۷.
۴. بستانی، محمود، اسلام و روان‌شناسی، ترجمه محمود هوشیم، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳ ش.
۵. بهرامی احسان، هادی (۱۳۸۵).
روان‌شناسی اسلامی، برنامه نقد و نظر رادیو معارف.
۶. حسینی، ابوالقاسم،
بررسی مقدماتی اصول روان‌شناسی اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ ش.
۷. حسینی، ابوالقاسم،
اصول بهداشت روانی، نشر آستان قدس (مشهد).
۸. حسینی، ابواالقاسم (۱۳۷۹). مکانیزم‌های بروز اضطراب از دیدگاه روان‌شناسی اسلامی، فصل‌نامه اصول بهداشت روانی، سال دوم پاییز و زمستان ۱۳۷۹، شماره هفتم و هشتم، ص۵۸-۶۴.
۹. رابین دیماتئو ـ‌ام،
روان‌شناسی اسلامی به ضمیمه نگرشی بر منابع اسلامی، مترجم جمعی از مترجمین، تهران، نشر سمت، ۱۳۷۸ ش.
۱۰. رجب، ابراهیم عبدالرحمن (۱۳۸۵). پایه‌گذاری اسلامی علوم اجتماعی نشان‌های راه، کتاب‌شناسی توصیفی و تحلیلی اسلام و روان‌شناسی، ترجمه و اضافات: بهروز رفیعی، جلد اول، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، قم.
۱۱. ژاله‌فر، نقی، مبانی
روان‌شناسی از دیدگاه مکتب اسلام، زنجان، نشر کیان، ۱۳۸۲ ش.
۱۲. صنیع، صالح ابراهیم، (۱۹۹۵). «
دراسات فی التاصیل الاسلامی لعلم النفس»، انتشارات دارالعالم، الطبعه الاولی، الریاض.
۱۳. عانی، نزار (۲۰۰۰). «
کتاب‌شناسی توصیفی و تحلیلی اسلام و روان‌شناسی»، ترجمه و اضافات: بهروز رفیعی، (۱۳۸۵). جلد اول، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، قم.
۱۴. عیسی، محمدرفقی، (۱۳۸۵). به سوی اسلامی‌سازی روان‌شناسی، ترجمه نجیب الله نوری، فصل‌نامه حوزه و دانشگاه، سال دوازدهم، شماره ۴۸، ص۷۸-۱۰۹.
۱۵. غروی، سیدمحمد (۱۳۸۰). بحثی پیرامون روان‌شناسی اسلامی در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام غروی، مجله عملی ـ تخصصی معرفت، سال دهم، شماره ۵۰، ص۶-۱۴.
۱۶. غروی، سیدمحمد، (۱۳۷۴). روشمندی و شرایط تحقیق در روان‌شناسی و خلأهای موجود در تدوین روان‌شناسی اسلامی، مجله علمی تخصصی معرفت، سال چهارم، شماره ۱۵، ص۸۴-۸۹.
۱۷. غروی، سیدمحمد، (۱۳۸۶). مصاحبه با نشریه «روان‌شناسی در تعامل با دین»، سال اول، پیش‌شماره اول، بهار ۱۳۸۶، ص۹- ۲۸.
۱۸. فتحی آشتیانی، علی (۱۳۸۵). روان‌شناسی اسلامی، برنامه نقد و نظر، رادیو معارف.
۱۹. کاویانی، محمد، (۱۳۷۸). آیا روان‌شناسی اسلامی ممکن است؟، ویژه‌نامه حوزه و دانشگاه به مناسبت ۲۷ آذر ۱۳۷۸، کتاب دوم، ص۱۷۱-۱۹۷.
۲۰. مالک، ایوب و کوکبه، فرخ (۱۳۷۸). مفهوم نفس حافظ کلیت و یک‌پارچگی روان‌شناختی در انسان، فصل‌نامه حوزه و دانشگاه، شماره ۲۱، زمستان ۱۳۷۸، ص۴۴ تا ۵۸.
۲۱. مسعودی، عبدالهادی، (۱۳۸۲). بهره‌گیری از حدیث در روان‌شناسی، فصل‌نامه علوم حدیث، سال هشتم، شماره ۲۹، ص۲۳-۴۳.
۲۲. نجاتی، محمدعثمان، (۱۹۹۰) مراحل پایه‌گذاری روان‌شناسی براساس اسلام، ترجمه نجیب‌الله نوری، (۱۳۸۵). فصل‌نامه پژوهش و حوزه، سال هفتم، شماره ۲۵، ص۱۳۸-۱۶۸.
۲۳. یعقوب، سلما (۲۰۰۰). به سوی روان‌شناسی اسلامی، ترجمه مبین صالحی، مجله نقد و نظر، سال نهم، شماره ۳۵، پاییز و زمستان ۱۳۸۳، ص۱۲۲-۱۳۷.
کتاب‌هایی که به دنبال اسلامی کردن علوم انسانی نوشته شده‌اند و عمدتاً به شکل تطبیقی و مقایسه‌ای و در سطحی عمیق‌تر از دسته قبل به موضوع پرداخته‌اند. این کتاب‌ها عمدتاً توسط انتشارات سمت یا با همکاری انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه چاپ و انتشار یافته‌اند؛ از جمله:
۱. جمعی از نویسندگان،
روان‌شناسی اجتماعی، با نگرش به منابع اسلامی، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
۲. جمعی از نویسندگان،
روان‌شناسی رشد، ج۱ و ۲، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
۳. جمعی از نویسندگان،
آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
۴. جمعی از نویسندگان،
مکاتب روان‌شناسی و نقد آن، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
۵. جمعی از نویسندگان، راهنمای پژوهش در قرآن و علوم روز (۱) قرآن، روان‌شناسی و علوم تربیتی، نشر مشهد، بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۴ ش.
۶. احمدی، علی‌اصغر،
روان‌شناسی شخصیت از دیدگاه اسلام، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۴ ش.
کتاب‌هایی که توسط روان‌شناسان
مسلمان نوشته شده‌اند و عمدتاً کاربردی هستند، نگرش اسلامی مؤلفین باعث شده در این کتب مباحث اسلامی و تربیتی طرح گردد؛ از جمله:
۱. شرفی، محمدرضا،
دنیای نوجوان، نشر تربیت.
۲. شرفی، محمدرضا،
با فرزندان خود چگونه رفتار کنیم، مؤسسه نشر جهاد.
۳. شرفی، محمدرضا،
مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم، انتشارات تزکیه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۴. قائمی، علی،
مسئله ترس و اضطراب کودکان، قم، انتشارات امیر.
۵. افروز، غلام‌علی، روش‌های پرورش احساس مذهبی «نماز» در کودکان و نوجوانان.
۶. افروز، غلام‌علی، روان‌شناسی رابطه‌ها، انتشارات نوادر، تهران.
۷. برخی کتاب‌های انجمن اولیا و مربیان.
۸. باهنر، ناصر،
آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
چنان‌چه در این زمینه هم قصد پژوهش‌های علمی داشته باشیم، نیازمند تحصیل در این رشته هستیم که رشته آن تعریف شده است. ابتدا چهار سال تحصیل در رشته
فلسفه و سپس در مقطع کارشناسی ارشد با گرایش‌های مختلف از جمله
فلسفه اسلامی. به هر جهت برخی از منابعی که مباحث علم‌النفس را مطرح کرده‌اند، به قرار زیر‌ند:
۱. فیاضی، غلام‌رضا،
علم‌النفس فلسفی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، در حال نشر.
۲. هاشمیان، سیداحمد،
علم‌النفس از دیدگاه دانشمندان اسلامی، نشر دانشگاه پیام نور.
۳. آقامیر محمدعلی (غروی) سیدمحمد،
علم‌النفس، کتابی نسبتاً جامع و روان (پی‌گیر نشر آن باشید).
۴.
ابن‌سینا،
شفا، بخش مباحث نفس.
۵. بهمن‌یار،
التحصیل، بخش مباحث نفس.
۶. الهی قمشه‌ای،
حکمت الهی.
۷. حسن‌زاده، حسن،
شرح عیون و مسائل نفس.
۸. شیرازی، صدرالدین (
ملاصدرا)،
الحکم، المتعالیه، ج۹ و ۱۰.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «منابع روان‌شناسی اسلامی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۲/۲۰.
